ادبیات، فلسفه، سیاست

باور رایج در مورد نخستین نشریه ایران چنان شکل گرفته که اغلب مردم نشریه «وقایع اتفاقیه» را به‌عنوان «نخستین روزنامه» ایران می‌پندارند؛ حال آنکه این نشریه نه «نخستین» بود و نه «روزنامه».

امیرکبیر و «وقایع‌الاتفاق حسب روشنگری»

به‌ مناسبت سالگرد انتشار نخستین شماره «وقایع اتفاقیه»

باور رایج در مورد نخستین نشریه ایران چنان شکل گرفته که اغلب مردم نشریه «وقایع اتفاقیه» را به‌عنوان «نخستین روزنامه» ایران می‌پندارند؛ حال آنکه این نشریه نه «نخستین» بود و نه «روزنامه».

هجدهم بهمن سالگرد تاسیس نخستین شماره نشریه «وقایع اتفاقیه» است؛ نشریه‌ای که پس از «کاغذ اخبار» و نشریه آشوری‌زبان «زاهر یرادی باهرا»، سومین نشریه ایران قلمداد می‌شود. با این حال، اغلب ایرانیان به اشتباه «وقایع اتفاقیه» را نخستین نشریه این کشور می‌نامند که البته مهم‌ترین دلیل این امر را می‌توان در شهرت بیشتر این نشریه جستجو کرد. حال آنکه مهم‌ترین دلیل شهرت «وقایع اتفاقیه» را نیز باید همراه‌شدن نام آن با امیرکبیر دانست.

«وقایع اتفاقیه» به همت میرزا تقی خان امیرکبیر تاسیس و نخستین شماره آن در هجدهم بهمن ۱۲۲۹ هجری شمسی (پنجم ربیع‌الثانی ۱۲۶۷ هجری قمری) با نام «روزنامچه اخبار دارالخلافه طهران» منتشر شد که البته از شماره دوم به «وقایع اتفاقیه» تغییر نام داد. منابع مختلف تیراژ «وقایع اتفاقیه» را در بالاترین حد بین ۶۰۰ تا ۷۰۰ نسخه در هر شماره تخمین زده‌اند.

در شماره نخست این نشریه در صفحه اول، نشان «شیر و خورشید» و عبارت «یا اسدالله الغالب» بر فراز شیر و خورشید در ابعاد بزرگ نقش بسته بود که در شماره‌های بعدی ابعاد این نشان کوچک‌تر شد. در بخشی از متن شماره نخست این نشریه در زیر تیتر «اخبار خود دارالخلافه» آمده است: «درین اوقات از حُسن تدبیر و سلوک امنای دولت ایران امنیت دارالخلافه چنان است که دزدی و دغلی بسیار کم می‌شود بطوریکه کم ذکر می‌شود و یک سبب امنیت کوشش قراول‌خانه است…»

میرزا تقی خان امیرکبیر با انتشار «وقایع اتفاقیه» اهداف متعددی را دنبال می‌کرد که از جمله آن‌ها آگاهی‌بخشی به مردم و زمینه‌چینی برای تغییرات بنیادین در ساختارهای اجتماعی و تحقق پیشرفت بود. چنانچه خود در این مورد گفته است: «عوام نمی‌دانند که مصرف و حسن این وقایع اتفاقیه در چیست؛ یا خیال می‌کنند که دیوانیان عظام شروع به این کرده‌اند به جهت منافع و مداخل. لکن این‌طور نیست و نباید باشد. این اخبار چیزی است. این‌ها به جهت تربیت خلق است و اینکه این‌ها از امور دیوانی و اخبار و مناسبات دول و منافع خاص و عام و مقتضیات عصر عالِم باشند؛ و اینکه تا روزی که من هستم نمی‌شود که این اطلاع به عامه نرسد. این روزنامه منصبی نیست که به کسانی که از دیوان اعلی اسامی ایشان تعیین شده، به این‌ها برسد و به دیگران نرسد.»

با این وجود، بخش‌هایی از هر شماره «وقایع اتفاقیه» به دستور ناصرالدین شاه به تعریف و تمجید از نحوه نحوه حکمرانی پادشاه و حکومت اختصاص می‌یافت.

این موضوع یکی از عوامل موثر در جلب حداقلی مخاطب برای این نشریه در آن زمان بود؛ قشر منورالفکر ایران در آن زمان تمایل چندانی برای مطالعه نشریه‎ای که بخشی از مطالب آن مختص تمجیدات از دربار ناصری بود، نداشتند. از سوی دیگر، بهای «وقایع اتفاقیه» معادل ده شاهی بود و در همان زمان بهای «یک من گوشت» معادل یک قران بوده است. به بیان دیگر، هر شماره از این نشریه معادل «نیم من گوشت» بها داشته است. همین امر موجب آن شده بود که عوام‌الناس استطاعت خرید آن را نداشته باشند. از سوی دیگر، چنانچه در صفحه اول شماره نخست نیز آمده است «دولت عِلیّه، اعضای دولت، صاحب منصبان و رعایای صادق را موظف کرده بود تا این روزنامه را بخرند». همین امر موجب شده بود که «وقایع اتفاقیه» نشریه‌ای مخصوص خواص باشد.  

کمتر از یک‌سال از انتشار «وقایع اتفاقیه» گذشته بود که میرزا تقی خان امیرکبیر به دستور ناصرالدین شاه در حمام فین کاشان به قتل رسید. نشریه‌ای که امیرکبیر با هدف روشنگری و ارتقای سطح آگاهی جامعه آن زمان ایران راه‌اندازی کرده بود، پس از قتل او به دستور ناصرالدین شاه روایت تحریف‌شده‌ای از این اتفاق منتشر کرد تا نخستین گام‌ها برای کنار گذاشتن رسالت آگاه‌بخشی که میراث میراث امیرکبیر بود، برداشته شود.

در نهایت «وقایع اتفاقیه» از شماره ۴۷۱ در سال ۱۲۷۷ هجری قمری به دستور شاهزاده علیقلی میرزا اعتضادالسلطنه، وزیر علوم و معارف وقت، به میرزا ابوالحسن‌خان صنیع‌الملک سپرده شد و نام آن به «دولت عِلیّه ایران» تغییر یافت. این نشریه علاوه بر تغییر نام، نسبت به «وقایع اتفاقیه» تغییرات دیگری داشت که مهم‌ترین آن‌ها اضافه شدن تصاویر به آن بود و از این‌رو، «دولت عِلیّه ایران» نخستین نشریه مصور تاریخ ایران به‌شمار می‌رود. این نشریه تا شماره ۶۶۸ یعنی تاریخ هفتم شوال ۱۲۷۸ هجری قمری منتشر و از آن پس انتشار آن متوقف شد.

نام نشریه «دولت عِلیّه ایران» این روزها معمولا بدون درج نشانه‌گذاری کسره و تشدید نوشته می‌شود و برخی به اشتباه یا مزاح، نام آن را «دولت عَلَیه ایران» قرائت می‌کنند.

 

کتابستان

چار دختر زردشت

منیژه باختری

دموکراسی انجمنی

مهدی جامی

تاملاتی بر هیتلر

زِبستییان هفنر

دوسیه افغانستان

شاهزاده ترکی الفیصل آل سعود

نیم‌قرن مبارزه و سیاست

سمیه رامش