اشاره: جنبش‌های اعتراضی به دلایل مختلف شکست می‌خورند یا موفق می‌شوند. گرچه خیزش جاری در ایران (و اعتراضات در افغانستان) مدام از سوی رژیم حاکم به خشونت کشیده می‌شود، تجربهٔ جنبش‌های خشونت‌پرهیز در ایجاد تغییر، می‌تواند الهام‌بخش و آموزنده باشد.
***
سال ۲۰۲۰ نه‌فقط سال قرنطینه که سال اعتراضات مدنی هم بود. تمام طول سال هشتگ‌های فراوانی در شبکه‌های اجتماعی ــ که با تصاویر الهام‌بخش و گاهی هولناکی همراه بود ــ سعی در جلب توجه جهانیان نسبت به جنبش‌های اعتراضی داشتند. هشتگ‌هایی مثل EndSARS، BlackLivesMatter، و NotMyPresident فقط تعدادی از آن‌ها بود که همگی به ما از تعهد و بی‌باکی شهروندان عادی‌ای در سراسر دنیا خبر می‌داد که خواهان برابری و بیان مطالبات خود بودند.
بسیاری از جنبش‌هایی که در این مقطع شاهد بودیم با یک اتفاق منفرد شروع شد: لحظاتی که نارضایتی و مطالبات دیرینه‌ای را بیدار کردند. معروفترین‌شان قتل جورج فلوید در آمریکا بود، ولی نمونه‌های فراوانی از مرگ‌ها و تعرضات در دنیا هستند که جرقهٔ اول را زده‌اند. گاهی این جرقه‌ها منجر به موجی ناگهانی از حمایت‌ها می‌شوند، و گاهی شاهد اعتراضات آشفته است که اشتباهات گذشته را تکرار می‌کنند و مطالبات خود را به خوبی منتقل نمی‌کنند. دولت‌ها هم معمولا معترضان را به عنوان خرابکار، تروریست، و اغتشاشگر معرفی می‌کنند.
اما اعتراضات و اقدام مستقیم در تمام دنیا به شکل حیاتیِ مشارکت سیاسی بدل شده است؛ از حق رأی زنان گرفته تا حقوق شهروندی رنگین‌پوستان، و مبارزه با پوپولیسم.
جنبش اعتراضی سودان منجر به تغییر دولت شد. مردمی که فعالانه در خیابان‌ها اعتراض می‌کردند، حالا بخشی از دولت هستند.
به رغم بروز بحران، وحشت و محدودیت، بسیاری از معترضان صدای لازم را برای مطالبهٔ تغییر برای بقای گروه‌های محروم پیدا کردند. این نمونه‌ها، ورای دعوت به انسانیت، نشان می‌دهد که اعتراض کردن شیوه‌ای حیاتی از مشارکت سیاسی است.
اما معنای دیگرش این است که جامعه باید در هنر اعتراض کردن مهارت پیدا کند. ما باید از موفقیت‌ها و شکست‌های جنبش‌های گذشته بیاموزیم؛ از تاکتیک‌ها و متدهای آن‌ها، و از عزم و ارادهٔ آن‌ها برای فراگیر بودن.
اعتراض همیشه باید به عنوان مسیری مشروع برای تغییر و نفوذ سیاسی محسوب شود، بنابراین باید به امری تخصصی تبدیل شود تا عرصهٔ سیاست را به بازتاب مطالبات جوامع تبدیل کند. در ادامه به تجربهٔ اعتراض موثر جنبش‌های خشونت‌پرهیز در نقاط مختلف دنیا می‌پردازیم.
۱) اولویت دادن به دیالوگ
هوگو سانتیاگو بارایل (اسپانیا)
باید بر تسهیل و تقویت مکانیسم‌های دیالوگ تمرکز کرد. استراتژی‌های خصمانه و خشونت‌طلب معمولا مخرب هستند و منجر به تغییر پایدار و واقعی نمی‌شوند. معترضان باید سعی کنند در صورت امکان هم با مقامات و هم شهروندانِ خاکستریْ کانال‌های ارتباطیِ مسالمت‌آمیز برقرار کنند و تا جای ممکن از تشکل‌های مدنی و افزایش مشارکت جامعه مدنی بهره ببرند.
شهروندان مسئول باید راه‌حل ارائه کنند و راه‌حل‌ها را به‌شکلی فراگیر نهادینه کنند.
در اکتبر ۲۰۱۹ وقتی در شیلی به خاطر افزایش کرایه‌های حمل و نقل اعتراضات بروز کرد، ابتدا متفرق و در هم ریخته بود. گروه‌های متفاوتِ زیادی هر کدام نارضایی‌های خود را فریاد می‌زدند و به خیابان می‌آمدند و دولت هم وحشیانه واکنش نشان می‌داد. اما بعد گروه‌های مهم جامعه مدنی و احزاب سیاسی وارد عمل شدند و خیلی زود اجماعی حول مجموعه‌ای از مطالبات شکل گرفت که قرار شد از طریق رفراندوم پیگیری شود. از طریق رفراندوم، شیلیایی‌ها می‌توانستند میزان حمایت از تغییر را بسنجند، و استفاده از یک روند قانونی، با حمایت اکثریت قاطع مردم روبه‌رو شد.
مسیر رسیدن به تغییر برای معترضان همیشه طولانی است اما از طریق مکانیسم‌های دیالوگ می‌توان کانال‌هایی را برای رساندن مطالبات به گوش صاحبان قدرت ایجاد کرد و شانس موفقیت را افزایش داد.
۲) مطالبات روشن و بیان شفاف آن‌ها
سالومه انتینا انزوکی (کنیا)
برای قدرت گرفتن یک اعتراض، باید به روشنی بگویید که برای چه اعتراض دارید و چه تغییری می‌خواهید. در مورد مطالبات شفاف، درس‌های خوبی از اعتراضات MyDressMyChoice در کنیا وجود دارد. سال ۲۰۱۴، زنی در کنیا به خاطر پوشیدن دامن کوتاه در یک اتوبوس توسط مردان برهنه و دستمالی شد. این مردان مدعی شدند که او آن‌ها را تحریک کرد. هزاران زن کنیایی از این ماجرا و آزار مداوم زنان در هنگام تردد با وسایط عمومی خشمگین بودند. این ماجرا به تولد جنبش MyDressMyChoice انجامید و زنان کنیایی برای حذف تمام اشکال خشونت علیه زنان به خیابان‌ها آمدند و مشخصا خواستار تعقیب مردانی که آن زن را لخت کردند و غیرقانونی شدنِ این‌گونه رفتارها شدند.
این اعتراضات مورد توجه سازمان‌های حقوق زنان، قوه قضاییه، معاون رئیس‌جمهور، و خود رئیس‌جمهور قرار گرفت. مردان خاطی دستگیر و محاکمه شدند و حالا در کنیا لخت کردنِ زنان جُرم است. هرچند ما راهی طولانی برای حفاظت از زنان در اماکن عمومی کنیا داریم، اما جنبش MyDressMyChoice روشن کرد که اگر تو به زنی تعرض کنی، تحت تعقیب قانون قرار می‌گیری. یک دلیل مهم موفقیت این جنبش این بود که زنان کنیایی مطالبات‌شان را کاملا روشن مطرح کردند.
۳) جریان‌سازیِ فردی در شبکه‌های اجتماعی
ماتئوش چاسنوخا (لهستان)
باید از شبکه‌های اجتماعی به سود اعتراضات استفاده کنید. شبکه‌های اجتماعی تغییر می‌کنند و مدام زندگی ما را تغییر می‌دهند. در جریان زلزله‌های نپال یا حملات تروریستی در کرایست چرچ [نیوزیلند] و پاریس، دوستان ما می‌توانستند از امنیت جانشان ما را باخبر کنند. این اقدامات کوچک حس منحصربه‌فردی از اتحادِ سراسری ایجاد می‌کرد که در هنگام اعتراضات باید از آن استفاده کرد. تشکیل یک کمپین، یک گروه جدید، یا حتی تغییری در عکس پروفایل‌تان می‌تواند موثر باشد. این‌گونه اقدامات می‌تواند وایرال شود و مکانیسم خوبی برای جریان‌سازی برای مطالبهٔ شما برای تغییر است.
شکی نیست که حرکات انفرادی ما در شبکه‌های اجتماعی می‌تواند منجر به تغییرات مثبت شود. جنبش‌ها باید وقت بگذارند و چارچوب‌ها و مکانیسم‌هایی برای کمک به تبدیل یک جریان به تغییر مثبت واقعی به شکلی فراگیر و شفاف و موثر ایجاد کنند.
۴) مشارکت جمعی دیجیتال
لورا سانزارلو (ایتالیا)
باید نقش حیاتی شبکه‌های اجتماعی را در تسهیل مشارکت اعتراضی بشناسیم. از «بهار عربی» تا جنبش «من هم»، پلتفرم‌های سنتی و دیجیتال هر دو کمک مهمی کردند، چون امکان انتشار اخبار و نمایش بصری رویدادها و افزایش مشارکت فعال و عبور از موانع فیزیکی را فراهم می‌کرد.
در جریان همه‌گیری کرونا که جمع شدنِ مردم تهدید سلامتی در پی داشت، هشتگ‌هایی مثل BlackLivesMatter توانستند توجه و حمایت جهانی را جلب کنند. استفاده از هشتگ‌ها، گزارش‌های آماتوری، لایوها و پیام‌رسان‌ها، به مشارکت بین‌المللی کمک کرد و احتمال سرکوب و تحریف خبر را کاهش داد؛ این‌ها اهمیت مشارکت اعتراضی دیجیتال را نمایان‌تر کرد.
مشارکت انبوه دیجیتال آن‌قدر موثر است که می‌تواند توجه بازیگران بین‌المللی را به خود جلب کند. این می‌تواند به دولت‌های خارجی فشار آورد تا با معترضان همکاری کنند. همکاری مجازی همچنین به کسب راه‌حل‌های نتیجه‌بخش کمک می‌کند.
۵) توجه به نگرانی‌ها و مطالبات همه
کلینتون دانگوته (کامرون)
اگر می‌خواهید تغییر ایجاد کنید، به ائتلافی گسترده از افراد و گروه‌های مختلف برای حمایت از اعتراض‌تان نیاز دارید. معمولا اعتراضات وقتی رخ می‌دهد که سیاست‌های دولت با مطالبات شهروندان تضاد دارد. که این وضع می‌تواند منجر به فراخوان برای تغییر شود و یک راه برای رسیدن به این تغییر، استفاده از تظاهرات است. اما مهم است که خودِ جنبش‌ها هم اشتباهِ دولت‌ها را تکرار نکنند. بلکه مطالبات گروه‌های به حاشیه رانده شده و محروم را مطرح کنند. باید طیف وسیعی از مطالبات را وارد کار کنید و نه این‌که فقط نگرانی‌ها و راه‌حل‌های اولین گروهی که به اعتراضات می‌پیوندند را بشنوید.
اعتراضات معمولا در جاهایی بروز می‌کند که دولت‌ها از گروه‌های بالادستی حمایت می‌کنند و از گروه‌های پایین‌دست سوءاستفاده می‌کنند.
اعتراض فقط وقتی می‌تواند منجر به تغییر سیاسی شود که به‌خوبی برنامه‌ریزی شده، متمرکز و مطالباتش روشن باشد. معترضان باید ناراحتی خود را بیان کنند و مطالبات خود را با صدایی واحد فریاد بزنند. رهبرانِ فعال باید با تمام معترضان دیالوگ داشته باشند و مطالبات مشترکی که نیازهای‌شان را تامین می‌کند پیدا کنند. به این روش، اعتراض می‌تواند بازتاب احساس عمومی از یک سیاست مشخص باشد.
۶) تشکیل کارگروه‌های فراگیر
باریما پپراه-آگیه‌مانگ (غنا)
باید چارچوب‌هایی برای شرکت‌کنندگان در اعتراض ایجاد کنید که با هم به مسائل رسیدگی کنند و به راه‌حل‌های فراگیر برسند. جنبش‌های اعتراضی، مثل تجربهٔ جنبش اشغال وال استریت، معمولا از سوی دولت‌ها با بهانه‌های مختلف از جمله این‌که «مطالبات‌شان معلوم نیست» یا «راه‌حلی ندارند» مواجه می‌شوند. یک راه برای اطمینان از این‌که اعضای جنبش در کنار هم دنبال راه‌حل می‌گردند، تشکیلِ کارگروه‌هاست. این کارگروه‌ها نگرانی‌ها و مطالبات معترضان را جمع می‌کنند، می‌نشینند و پاسخ‌ها را تحلیل می‌کنند و مطالبات و راه‌حل‌های مشخصی که نمایندهٔ نیازهای معترضان باشد را طراحی می‌کنند.
این مستلزم تخصصی شدنِ جنبش است و باعث استفاده از افراد دارای تخصص مثلا در قانون، سازمان‌دهی و اقتصاد می‌شود، اما باید برای پذیرش همهٔ معترضان باز باشد، تا عقاید متنوعی که باعث تقویت راه‌حل‌های مشخص می‌شود به جنبش اضافه شوند.
این کارگروه‌ها باید با بهانه‌های مرسوم دولت‌ها نسبت به تغییر مقابله کنند، اما درعین‌حال باید تصویری از جدی‌بودنِ خود را به دنیا مخابره کنند، چون این عنصر ضروری برای جلب حمایت برای مبارزات است.
۷) ارتباط رسانه‌ای حرفه‌ای
پائولا استورمن (هلند)
باید رویکرد حرفه‌ای به اطلاع‌رسانیِ بین‌المللی دربارهٔ جنبش داشته باشید. گزارش‌های خبری باعث جلب توجه می‌شود ما خیلی زود اخبار جدیدی جای آن را می‌گیرد. در جریان اعتراضات «جنبش جان سیاهان» یا سرکوب معترضان در بلاروس در سال ۲۰۲۰، ویدیوهایی که معترضان از خشونت‌ها ارسال می‌کردند، خیلی زود از صحنهٔ جهانی کنار می‌رفتند.
با مستندسازی دقیق اعتراضات، درگیری‌ها و موارد نقض حقوق بشر ــ با استفاده از قدرت شبکه‌های اجتماعی برای تداوم اطلاع‌رسانی به مخاطب جهانی ــ معترضان می‌توانند خشم و حمایت عمومی را برای رسیدن به تغییر سیاست‌ها تحریک کنند، و کاری کنند که صدای‌شان نشنیده نماند.
برای حفظ توجه رسانه‌ها و غلبه بر چرخهٔ خبری ۲۴ ساعته، معترضان باید رویکردی حرفه‌ای به مستندسازی اعتراضات داشته باشند تا صدای‌شان در سطح بین‌الملل مدام به گوش برسد. این گزارشات باید صادقانه و بی‌طرفانه باشد و از درس‌های آموخته شده از تکنیک‌های سازمان‌های حقوق بشری برای حفظ توجه عمومی بهره ببرد.
۸) اتصال به فعالان اجتماعی سراسر دنیا
زکریا عواده (الجزایر)
باید با فعالان اجتماعی در کشورهای دیگر که برای تغییر تلاش می‌کنند همکاری کنید. منابع تکنولوژیک امروز نشان می‌دهد که فضاهای مجازی چه‌قدر برای ارتباط و همکاری موثر هستند. همکاری با شبکه‌های بین‌المللی فعالان اجتماعی که می‌توانند از جنبش شما حمایت کنند و فضایی برای بیان تجربه‌های شما فراهم کنند، می‌تواند بسیار به سود نهضت شما باشد.
مهم است که با سازمان‌های کشور خودتان که در جهت اهداف مشابه حرکت می‌کنند ارتباط داشته باشید، اما ارزش ارتباط با فعالان اجتماعی خارجی را هم نباید دست‌کم بگیرید.
شبکه‌سازی، حمایت و مهارت‌های بیشتر منجر به مشارکت دیگرانی می‌شود که می‌توانند کمک کنند تا جنبش در موضعی قرار گیرد که دولت‌ها مجبور به دیالوگ شوند و به مطالبات شما پاسخ دهند.
۹) آموزش مدنی نوجوانان
اطمینان حاصل کنید که نوجوانان هم در دیالوگ مدنی حضور دارند و به آن‌ها دربارهٔ اعتراضات، تغییر سیاست و مشارکت سیاسی آموزش دهید. مردم از سن پایین باید یاد بگیرند که صدای‌شان مهم است و شخصا می‌توانند بر سیاست و سیاست‌گذاری تاثیر بگذارند.
اعتراض اساسا نه به معنای خشونت‌طلبی بلکه به معنای دیالوگ است.
مشارکت یکی از مولفه‌های دموکراسی است، و آموزش دربارهٔ مشارکت مدنی و سیاسی برای تولیدِ شهروندانی که می‌دانند چگونه در یک جامعهٔ دموکراتیک مشارکتِ تعیین‌کننده‌ای داشته باشند ضروری است.
در نبود چنین آموزشی، باید از هر فرصتی برای آموزش نوجوانان در جامعهٔ خود استفاده کنید و اهمیت ایستادگی بر سر اصول و ارزش‌ها، و مکانیسم‌های حصول‌شان، را به آن‌ها یاد بدهید.
۱۰) ترکیب‌کردنِ تمام مکانیسم‌های اعتراضی
اشیرا ایوبا دانومائو (نیجریه)
باید از جنبش‌های موفق قبلی یاد بگیرید و تمام رویکردهای خشونت‌پرهیز که می‌تواند موثر باشد را تحقیق کنید. راه‌های موثر زیادی وجود دارد که این پیام مهم را هم به دولت‌ها و هم شهروندان مخابره می‌کند که جان انسان‌ها مهم است. آموختن از رویکردهای جنبش‌های قبلی به نجات جان افراد بیشتری کمک می‌کند و دسترسی به تاکتیک‌های استراتژیک بیشتری را برای رسیدن به تغییرات مطلوب‌تان فراهم می‌کند.
سازمان‌دهندگان اعتراض باید متدهای موثر در گذشته، و این‌که چرا موثر بوده و چرا به زمینهٔ فعالیت شما هم مرتبط است بیاموزند، و بعد اطمینان حاصل کنند که تمام جنبش این درس‌ها را به‌طور جمعی می‌آموزند. این کار همچنین به رهبران اعتراضات کمک می‌کند تا در استفاده از تاکتیک‌های خود و تعامل با دولت‌ها استراتژیک‌تر عمل کنند و ایده‌های شهروندان را به مطالبات سیاسی تبدیل کنند.
در جریان اعتراضاتِ EndSARS در نیجریه، شاهد بودم که چه‌طور جان و مال مردم به خاطر اعتراض به وحشیگری پلیس نابود شد. همین‌طور می‌دیدم که چه‌طور جنبشِ جوانانْ اشتباهاتِ گذشته را تکرار می‌کرد، چون هر کسی چیزهای متفاوتی می‌گفت و عدم هماهنگی در پیام و عمل وجود داشت.
ما باید از جنبش‌های اعتراضی گذشته بیاموزیم تا مانع چنین سردرگمی‌ای شویم، و درعین‌حال یادمان باشد که وقتی کسی کشته یا زخمی می‌شود یا اموالش در جریان اعتراضات نابود می‌شود، این برای کل جامعهٔ ما خطرناک است.
