مرگومیر سالانهٔ ناشی از میکروبهای تکاملیافته و مقاوم در برابر داروهای مدرن، بیش از مجموع مرگومیر ناشی از مالاریا و ایدز است. تا سال ۲۰۵۰ مقاومت میکروبی/آنتیبیوتک، از سرطان به عنوان عامل اصلی مرگ در جهان جلو خواهد زد. آخرالزمان میکروبی خیلی وقت است که آغاز شده و ما باید یاد بگیریم چگونه با آن زندگی کنیم.
***
شاید در خبرهای پزشکی اصطلاحِ همهگیری خاموش یا هشدارهایی دربارهٔ ابرمیکروبها خوانده باشید. ممکن است خودتان هم به نوعی مقاومتِ میکروبی دچار شده باشید و دکترتان از تجویز آنتیبیوتک برای شما خودداری کرده باشد.
آنهایی که بدشانس هستند و به عفونتِ مقاوم-به-دارو مبتلا میشوند، باید منتظر کشف آنتیبیوتکِ بعدی باشند و اگر این اتفاق نیفتد باید یک دورهٔ طولانی درمان را طی کنند تا بدنشان از سیستم دفاعیِ خودش برای مبارزه با عفونت استفاده کند. متاسفانه برای بسیاری از مبتلایان، این نوع بهبود ناممکن است. احتمالا بیماران، خانوادهها و کارکنان بهداشت در آینده دلشان برای داروهای آنتیبیوتکها تنگ شود که زمانی خیلی زود معجزه میکردند و کسی قدر آنها را نمیدانست.
برای همین، آیندهٔ بدون آنتیبیوتک ناخوشایند به نظر میرسد. ادبیاتی که برای چنین آیندهای استفاده میشود، اغلب ماهیتِ آخرالزمانی دارد و مثل ادبیات مربوط به تغییرات اقلیمی است. اما مثل ماجرای تغییر اقلیم، این هشدارها هم درباره آیندهٔ دور نیست. مقاومت آنتیبیوتک یا ضدمیکروبی خیلی وقت است که شروع شده است.
مقاومت به آنتیبیوتیک وقتی رخ میدهد که میکروبها تکامل پیدا میکنند و داروهایی را که ما برای درمانِ عفونتها کشف کردیم خنثی میکنند یا آنها را دور میزنند. این پدیده میتواند در تمام اشکال حیات میکروبی رخ دهد: ویروسها، انگلها، قارچها، و باکتریها.
گرچه این پدیده در طبیعت هم رخ میدهد، طی ۸۰ سال گذشته استفاده از ضدمیکروبها در مقیاسی وسیعتر از آنچه که میکروبها تا پیش از قرن بیستم شاهد بودند رخ داده است. علاوه بر این فشارِ تکاملی، مهارت میکروبها را در تبادل ژن با همدیگر در نظر بگیرید و عواملی چون افزایش سفرها، تجارت، گسترش صنایع و زیرساخت را به آن اضافه کنید؛ همه اینها با هم شرایطی را ساخت که مقاومتِ میکروبی را به مشکلی بزرگ بدل کرده است. هر چند مقیاس خطر و عوامل مختلفِ دخیل در آن بهراحتی مشهود نیست، هزینهٔ انسانی آن غیرقابل انکار است.
در عین حال بهرغم پیچیدگی و گسترهٔ مشکل، توجه به زمانْ نقشی کلیدی در کنترل این پدیده دارد. مقاومتِ میکروبی یک آیندهٔ خیالی نیست، بلکه از مدتها قبل شروع شده و مشکلیست که همین حالا وجود دارد.
در سال ۲۰۱۹ بالغ بر ۱٫۲۷ میلیون مرگ در دنیا مستقیما ناشی از عفونتهای باکتریاییِ مقاوم به داروهای ضدآنتیبیوتک بود. به نحو مشابهی در سال ۲۰۲۰ هم از تقریبا ۵۰ درصد از ۳ میلیون مرگ ناشی از کرونا معلول مقاومتِ آنتیبیوتیک بود؛ این تقریبا با مجموعِ مرگومیرِ ناشی از ایدز و مالاریا برابر است.
مهم است که خط سیرِ مرگومیرهای ناشی از مقاومتِ میکروبی را در هر دو نقشهٔ زمانی و جغرافیایی بررسی کنیم.
بنا به تخمینها، تا سال ۲۰۵۰ ده میلیون نفر هر ساله خواهند مُرد که احتمالا از سرطان به عنوان عامل اصلی مرگ جلو خواهد زد. این ارقام به ما هشدار میدهد که به اقدام فوری برای پیشگیری از این تهدید نیاز داریم. مسئلهٔ مهم دیگر این است که فشارِ این مرگومیر بهطور نابرابر توزیع میشود. منطقهٔ آفریقای سیاه بالاترین مرگومیرِ ناشی از مقاومتِ میکروبی را داشته است. و این تمام داستان نیست. در واقع آفریقای سیاه همینطور بالاترین مرگومیرِ ناشی از ابتلاء به عفونتهای غیر-ضدمیکروبی را هم داشته است. در نتیجه، در اینگونه مناطقْ پیشگیری از عفونت و افزایش دسترسی به آنتیبیوتکها تاثیر بیشتری بر نرخ کلی مرگومیر خواهد داشت.
ورای جغرافیای منطقهای، این فشار احتمالا روی دوشِ اقلیتهای اقتصادی و اجتماعی و جنسیتی است. مرگِ این آدمها مهم نیست؟ آیندهٔ ما ناگزیر با مسئلهٔ میکروبهای مقاوم گره خورده است. اما میتوان فشارِ عفونتهای مقاوم به دارو را به حداقل رساند، که برای این کار باید به آسیبپذیرترین گروهها رسیدگی کرد و راهی را انتخاب کرد که فشار را کم کند ــ خواه با کنترل عفونت، یا دسترسی بهتر به داروها، یا برنامهریزی دقیق برای درمانهای غیردارویی ــ اما هر کار قرار است بکنیم باید از همین امروز شروع کنیم.
دانشمندان بحران مقاومت میکروبی را اغلب با بحران تغییر اقلیم مقایسه میکنند، یعنی آنتیبیوتکها و کربن را معضلاتی میدانند که همین حالا باید برایشان اقدام کرد تا از فاجعهای در فردا پیشگیری شود. در حالی که تصور غالب این است که آیندهٔ ما با مقاومت میکروبی قابل پیشگیری است و میتوان به روشهایی آن را مهار کرد، مثلا توسعه آنتیبیوتکهای جدید و استفاده بهتر از آنتیبیوتکهای موجود.
اما برای زندگی با این میکروبها شاید چارچوبِ انطباق گزینهٔ بهتری باشد. در این چارچوب درمان پزشکی دارویی راه اصلی نیست بلکه ساخت و ارتقای زیرساخت بهداشت و سلامت عمومی اهمیت بیشتری دارد.
ضمنا ادبیات و آماری که برای تهییج نگرانیها دربارهٔ مقاومت میکروبی به کار میرود نیازمند رسیدگی است. اصطلاحِ آخرالزمانِ پسا-آنتیبیوتیک که از آیندهٔ بدون پزشکیِ مدرن و بازگشت به عصرِ پیشا-آنتیبیوتیک خبر میدهد، شاید غیرسازنده باشد. هر چند این بیشباهت به واکنشها به تغییر اقلیم طی دو دهه گذشته نیست، تحقیقات نشان داده است که نگاهِ آخرالزمانی به مقاومتِ میکروبی میتواند مردم را به انفعال بکشاند، و آنها را به تقدیرگرایی یا حتی بیاعتقادی به اصل ماجرا بکشاند.
شکی نیست که عصرِ پسا-آنتیبیوتک شروع شده است و ما نمیتوانیم صرفا به توسعهٔ آنتیبیوتکها به همان شیوهای که در قرن بیستم داشتیم تکیه کنیم و اینطور فرض کنیم که هر وقت به آنها نیاز داشتیم در دسترس هستند. نمیتوان توقع داشت که داروهای معجزهآسا و درمانهای قطعی فشار تکاملِ تقریبا یک قرن را به حالت قبل برگرداند.
در این صورت، گزینههای ما چیست؟ شاید بهتر باشد نگاهِ آخرالزمانی را به عنوان آیندهٔ محتوم کنار بگذاریم و بیشتر بر اکتشافاتِ جاری تمرکز کنیم.
فعلا تنها گزینهٔ ما این است که همین حالا با مشکل روبهرو شویم، یعنی به جای تسلیم شدن به تقدیرگراییِ آخرالزمانی یا خیالبافیِ تکنولوژیک برای آینده، باید هنجار جدید را بپذیریم و قبول کنیم در عصر طلاییِ آنتیبیوتکها به سر نمیبریم که هر دهه کلاسِ جدیدی از آنتیبیوتکها کشف و وارد بازار شود. و به جای توجه به سناریوهای رستاخیزگونه بهتر است نگاهی دقیق به آنچه دربارهٔ این مشکل کشف شده بیندازیم، و اینکه چگونه به اینجا رسیدیم، و چهطور میتوانیم به پایدارترین و منصفانهترین شکل با آن زندگی کنیم.
در عملْ روبهرو شدن با مشکل مقاومت میکروبی و مدیریتِ رستاخیزِ پسا-آنتیبیوتک مستلزم آن است که در رابطهٔ خودمان با حیاتِ میکروبها تجدیدنظر کنیم و میکروبهای مقاوم به دارو را به عنوان بخش دائمی از زندگیمان بپذیریم. همینطور به جای ترساندنِ مردم از آینده، باید آنها را در حل مشکل دخیل کرد، نه اینکه صرفا از آنها خواست از مصرفِ بیشازحد آنتیبیوتک خودداری کنند.
ابتکاراتی از جمله Microbes Among Us برای مشارکتدانِ دانشآموزان و همینطور Tiny Earth Project برای یافتن راهحلهایی در حیاط خانههای خودمان، چند نمونه از این دست ایدههاست. استفاده از بازیهای ویدیویی برای آموزش تاریخچهٔ مقاومت میکروبها راهی نوآورانه در نشان دادنِ این موضوع به کودکان بوده و اینکه دنیای ما چگونه ساخته شده است.
در هر حال، مقاومت میکروبها معضلیست که باید بهطور جمعی و با توسعهٔ شیوههای پایدار، امروز به مقابله با آن پرداخت و از شدت آن در فردا کاست.
