معجونِ عجیبی از زیست‌شناسی و هوشِ مصنوعی، منجر به تولیدِ اولین «ربات زندۀ» دنیا شده است. اخیرا یک تیمِ تحقیقاتی متشکل از دانشمندان و متخصصان رُباتیک، دستورالعملِ تولید یک ارگانیزم جدید را منتشر کرده‌اند که زینوبات نام دارد و از سلول‌های بنیادی ساخته می‌شود. واژۀ «زینو» از اسمِ یک قورباغۀ آفریقایی ـــ که از سلول‌های آن برای تولید این ربات استفاده شده بود ـــ برداشته شده است. یکی از دانشمندانِ تیمِ مذکور می‌گوید این مخلوق نَه یک رباتِ سنتی و نه گونه‌ای شناخته‌شده از جانداران است، بلکه نوعِ جدیدی از مصنوعاتِ بشری‌ست که می‌توان آن را «ارگانیزم زندۀ قابلِ برنامه‌ریزی» نامید.
زینوبات‌ها کمتر از ۱ میلیمتر طول دارند و از ۵۰۰ الی ۱۰۰۰ سلول زنده تشکیل شده‌اند. آنها اشکال ساده و متنوعی دارند و میتوانند در مسیرهای مستقیم یا دوَرانی حرکت کنند؛ آنها میتوانند به هم وصل شده و گروه تشکیل دهند، و حتی اشیاء کوچک را جابه‌جا کنند. این موجودات، با استفاده از انرژی سلولیِ خودشان، میتوانند تا ۱۰ روز زنده بمانند. هرچند این «ماشین‌های زیستی» میتوانند نقش فوق‌العاده مثبتی در سلامت انسان‌ها و حیوانات و محیط‌زیست بازی کنند، نگرانی‌های اخلاقی و قانونی متعددی دربارۀ آنها وجود دارد.
«مخلوقِ» جدید و عجیب
برای تولید این زینوبات‌ها، تیم تحقیقاتی مذکور با استفاده از یک سوپرکامپیوتر، هزاران مدلِ تصادفی از موجودات زندۀ ساده را آزمایش کرد. این سوپرکامپیوتر با استفاده از هوش مصنوعی و یک «الگوریتمِ تکاملی،» پیش‌بینی کرد که کدام ارگانیزم‌ها احتمالا قادرند وظایفِ مفیدی (مثل حرکت‌کردن به سمت هدف) انجام دهند.
دانشمندان مذکور، بعد از گزینشِ محتمل‌ترین مدل‌های کامپیوتری، تلاش کردند این مدل‌ها را با کمکِ سلول‌های پوست و قلبِ قورباغه تکثیر کنند؛ این سلول‌ها به‌صورتِ دستی و با استفاده از ابزارهای جراحیِ میکروسکوپی به‌هم وصل می‌شدند. سلول‌های قلب که درواقع به‌صورتِ سفارشی مونتاژ شدند، با ایجاد انقباض و انبساط، به این ارگانیزم‌ها قدرتِ حرکت دادند.
آفرینشِ این زینوبات‌ها، پیشرفت بزرگی محسوب می‌شود. علی‌رغم این‌که آنها را «ربات‌های زندۀ قابلِ برنامه‌ریزی» نامیده‌اند، درواقع کاملا ارگانیک یا طبیعی هستند و از بافت‌های زنده ساخته شده‌اند. استفاد از واژۀ «ربات» به این دلیل است که می‌توان آنها را به اشکالِ مختلفی پیکربندی کرد و آنها را طوری «برنامه‌ریزی» کرد تا اشیاء خاصی را هدف بگیرند، که البته این‌کار را کاملا ناآگاهانه انجام می‌دهند. ضمنا این مخلوقات اگر آسیب ببینند، میتوانند خودشان را ترمیم کنند.
کاربردهای احتمالی
ممکن است زینوبات‌ها ارزش بالایی پیدا کنند؛ برخی معتقدند که می‌توان از آنها برای جمع‌آوری میکروپلاستیک‌ها و پاکسازیِ اقیانوس‌های آلوده استفاده کرد. همین‌طور می‌توان آنها را واردِ نواحیِ خطرناک و قرنطینه‌شده کرد تا سموم و مواد رادیواکتیو را پاکسازی کنند. زینوبات‌ها را می‌توان به‌شکل کیف‌های کوچکی طراحی کرد تا برای ارسال دارو به داخل بدنِ انسان استفاده شوند.نسخه‌های آیندۀ این ارگانیزم را می‌توان از سلول‌های بنیادیِ خودِ بیماران ساخت تا بتوانند بافت‌های خاصی را در بدن آنها ترمیم کنند یا سلول‌های سرطانی را هدف بگیرند.
چون زینوبات‌ها ازلحاظِ بیولوژیک قابل‌تجزیه هستند، از نظر محیط‌زیستی هم نسبت به فناوری‌های مشابهی که از پلاستیک یا فلز استفاده می‌کنند، انتخاب‌های بهتری هستند. پیشرفتِ ربات‌های زیستی، درک ما را از سیستم‌های زنده و رباتیک افزایش خواهد داد. حیاتْ فوق‌العاده پیچیده است و دستکاریِ موجودات زنده، علاوه‌بر آشکارکردنِ برخی اسرار زندگی، می‌تواند نحوۀ استفادۀ ما را از فناوری‌هایی چون هوش مصنوعی ارتقا دهد.
نگرانی‌های اخلاقی و قانونی
اما ازطرفی زینوبات‌ها، نگرانی‌های اخلاقی و قانونی ایجاد می‌کنند. همان‌طورکه می‌توان از آنها برای درمان سرطان استفاده کرد، می‌توان آنها را برای سوءاستفاده از فرایندهای بیولوژیک، و مقاصدِ بد هم به‌کار برد. برخی می‌گویند که تولیدِ موجوداتِ زنده، امری غیرطبیعی و خودخواهانه است، یا مثل این است که «نقش خدا» را بازی کنیم.
نگرانیِ مهم‌تر، بحثِ سوءاستفاده یا کاربردهای ناخواسته است ـــ همان‌طورکه درمورد فناوری‌های هسته‌ای، شیمیایی، زیستی، و هوش مصنوعی شاهد بوده‌ایم. مثلا زینوبات‌ها را می‌توان برای اهدافِ بیولوژیکِ خصمانه‌ای که تحت قوانین بین‌المللی ممنوع هستند، به‌کار گرفت. زینوبات‌های پیشرفته‌تر، خصوصا آن‌هایی که عمرِ بیشتر و قدرت تولیدِ مثل دارند، ممکن است دچار انحرافِ رفتاری شوند و در رقابت برای بقا، گونه‌های دیگر را شکست دهند.
زینوبات‌های برای انجام وظایف پیچیده، ممکن است نیازمندِ دستگاه‌های حسی و عصبی باشند، که این به آنها ادراکِ حسی می‌دهد. یک ارگانیزمِ قابل برنامه‌ریزی که ادراک هم داشته باشد، نگرانی‌های اخلاقیِ بیشتری ایجاد می‌کند؛ پارسال، زنده‌کردنِ مغزِ یک خوکِ مرده، نگرانی‌هایی دربارۀ احساسِ درد در جاندارانِ مختلف ایجاد کرد.
مدیریتِ ریسک
تولید‌کنندگان این زینوبات‌ها، به‌درستی اشاره کرده‌اند که جنبه‌های اخلاقیِ این نوع آفرینش، باید به بحث گذاشته شود. سال ۲۰۱۸، رسواییِ استفاده از فناوریِ کریسپر (که اجازۀ تزریقِ ژن به ارگانیزم می‌دهد)، درسِ عبرتی برای دانشمندان بود. هرچند هدفِ آن آزمایشْ این بود که آسیب‌پذیریِ نوزادانِ دوقلو را به ایدز کاهش دهد، ریسک‌های ناشی از آن منجر به وحشتِ اخلاقی شد. دانشمندِ موردبحث در آن پرونده، الان در زندان است.
درس‌هایی که از پیشرفت‌های گذشته در حوزه‌های دیگرِ علم آموختیم، کمک می‌کند تا ریسک‌های آینده را مدیریت کنیم، و از فواید بالقوۀ فناوری‌های زیستی بهره ببریم.
وقتی تکنولوژیِ کریسپر در دسترس عموم قرار گرفت، عده‌ای از متخصصان خواستار تعویقِ قانونیِ استفاده از آن شدند، ولی برخی دیگر معتقد بودند که فواید آن از مخاطراتش بیشتر است. هر فناوریِ جدیدی را باید بدونِ پیش‌داوری بررسی کرد و براساس مزایای آن ارزش‌گذاری کرد، ولی زندگی‌بخشیدن به زینوبات‌ها، پرسش‌های مهمی ایجاد می‌کند؛ ازجمله:
۱) آیا برای مواقعی که زینوبات‌ها احتمالا دچار انحراف شوند، باید نوعی چاشنیِ منهدم‌کننده در آنها کار گذاشت؟
۲) این‌که چه‌کسی به آنها دسترسی و آنها را تحت کنترل داشته باشد، توسط چه‌کسانی تعیین می‌شود؟
۳) اگر تولیدِ زینوبات‌های «خانگی» ممکن شود، آن‌وقت چه باید کرد؟ آیا باید تا وقتی‌که چارچوب‌های قانونِ مناسبی تدوین نشده، تولید آن را به‌تعویق انداخت؟ و این‌که به چه میزانی از قوانین و مقررات نیاز داریم؟
درس‌هایی که از پیشرفت‌های گذشته در حوزه‌های دیگرِ علم آموختیم، کمک می‌کند تا ریسک‌های آینده را مدیریت کنیم، و از فواید بالقوۀ این فناوری بهره ببریم.
راه طولانیِ گذشته و آینده
تولیدِ زینوبات‌ها در ادامۀ پیشرفت‌های بیولوژیک و رباتیکِ دیگری رخ داده است. مهندسی ژنتیک، توانسته موش‌های اصلاح‌شده‌ای تولید کند که زیر تابشِ ماوراءِبنفش از خود نور منتشر می‌کنند. همچنین میکروب‌هایی ساخته شده‌اند که میتوانند داروها و مواد غذایی خاصی تولید کنند و نهایتا جایگزین دامپروری شوند. سال ۲۰۱۲، دانشمندان با استفاده از سلول‌های موش، نوعی عروسِ دریاییِ مصنوعی موسوم به «مدوسوئید» تولید کردند.
به‌هرحال فناوریِ رباتیک درحال شکوفایی‌ست. نانو_ربات‌ها میتوانند میزان قند خون مردم را اندازه‌گیری کنند و نهایتا شاید بتوانند انسدادِ عروقِ خونی را هم برطرف کنند. ما شاهد بوده‌ایم که مهندسان و زیست‌شناسان نوعی ماهیِ رباتیک تولید کردند که انرژی خود را از سلول‌های نوری دریافت می‌کند، و حالا می‌دانیم که ربات‌ها میتوانند دارای بافت‌های زنده باشند. و حالا دیگر مطمئنیم که در سال‌های آینده، مخلوقاتِ بیشتری شبیهِ زینوبات‌ها تولید خواهند شد که هم موجب حیرت و هم مایۀ نگرانی خواهند بود. وقتی به آن‌جا رسیدیم، مهم است که هم روشنفکر و هم منتقد باشیم.
