نوروز، سال نوی پارسی، در لحظهٔ اعتدال بهاری یا همان تحویل سال جشن گرفته می‌شود. لحظهٔ تحویل سال، قرن‌ها بر اساس تقویمی نجومی محاسبه می‌شده و امسال هزار و چهارصدمین سال خورشیدی در تقویم شمسی ایرانیان است. امروزه، نوروز عیدی غیرمذهبی است که جامعهٔ ایرانیِ سراسر جهان آن را جشن می‌گیرند. سازمان آموزش، علمی، و فرهنگی ملل متحد، موسوم به یونسکو، نوروز را «رسمی باستانی» توصیف کرده که دارای تاریخ هزاران‌ساله است. منشاء آن در آیین باستانی زرتشتی است، که به باور بسیاری، اولین دین توحیدی [تک‌خدایی] است. دین زرتشتی امپراتوری ایران را شکل داد و گفته می‌شود که زیربنای ادیان ابراهیمی اصلی (مسیحیت، یهودیت، و اسلام) است.
گرچه تاریخ شروع جشن‌های نوروز کماکان در پردهٔ ابهام است، پژوهشگران حالا می‌دانند که سنت‌های نورزوی طی دوران استقرار اولین امپراتوری ایران یعنی شاهنشاهی هخامنشی یا همان امپراتوری پارس) که کوروش کبیر بنیاد نهاد، وجود داشت. چهارمین پادشاه هخامنشی از سال ۵۲۲ تا ۴۸۶ پیش از میلاد، داریوش اول بود که بر وسیع‌ترین قلمروی تاریخ امپراتوری ایران حکم راند. این قلمرو، سرزمینی بود که از اروپای غربی و ناحیهٔ قفقاز تا جنوب هند امروزی را در بر می‌گرفت. تحت فرمانروایی داریوش اول، امپراتوری پارس به آفریقا هم رسید ــ جایی که امروز مصر و لیبی است.
البته فقط ایرانیان نیستند که نوروز را جشن می‌گیرند. کشورهای اروپا هم نوروز را گرامی می‌دارند، از جمله آلبانی، بلاروس، بوسنی و هرزگوین، بلغارستان، اوکراین، و روسیهٔ اروپایی (مثل داغستان)، و نیز در آسیا، کشورهایی چون آذربایجان، قرقیزستان، تاجیکستان، ازبکستان، بنگلادش، ناحیهٔ تبت، و بخش‌هایی از چین هم نوروز را جشن می‌گیرند. ضمن این‌که در ممالک خاورمیانه مثل عربستان سعودی، عمان، سوریه، و قطر، عید محسوب می‌شود.
جشن‌های نوروز مدرن، سنت‌ها و رسوم زیادی را در خود دارد، ازجمله خانه‌تکانیِ بهاره، و چهارشنبه‌سوری که گرامیداشت آخرین چهارشنبهٔ پیش از نوروز است و طی آن مردم از روی آتش می‌پَرند (آتش نمادی مقدس برای زرتشتیان است) و می‌خوانند «سُرخی تو از من، زردی من از تو». رسم دیگر نوروزی، سفرهٔ هفت‌سین است و شامل هفت قلم از روزی‌های زمین است که اسم‌شان با حرف «سین» شروع می‌شود. هرکدام این اقلام نمایندهٔ چیزهایی متفاوت است و شامل سبزهٔ گندم و امثال آن، سمنو، سنجد، سیب، سیر، سکه، سنبل، ساعت، و/یا سماق می‌شود. اقلام دیگری که معمولا بر سر سفرهٔ هفت‌سین گذاشته می‌شود، عبارتند از ماهی قرمز یا طلایی، تخم‌مرغ‌های رنگی، شیرینی‌های ایرانی، و یک کتاب کهن مثلا شاهنامهٔ فردوسی؛ قرآن؛ اوستای زرتشت؛ یا غزلیات حافظ.
لحظهٔ تحویل سال نو در ایران اصطلاحا سال‌تحویل خوانده می‌شود. خانوادگانی که نوروز را جشن می‌گیرند، سرِ سفرهٔ هفت‌سین می‌نشینند و هیجان‌زده لحظهٔ سال‌تحویل و شروع سال جدید را انتظار می‌کشند. با تغییر سال، افراد به بستگان‌شان زنگ می‌زنند یا به دیدن آن‌ها می‌روند تا سال نوی خوبی را برای‌شان کنند. طی دورهٔ نوروز یا اصطلاحا «ایام نوروز»، خانواده‌ها چندین روز را برای مهمانی و سرزدن به دوستان و آشنایان صرف می‌کنند تا دسته‌جمعی به استقبال سال نو رفته باشند. در ۱۳مین روز پس از نوروز، همگی از خانه بیرون می‌زنند و به سیزده‌بدر می‌روند که این خاتمهٔ جشن‌های سال نو و ایام نوروز محسوب می‌شود.
دکتر تورج دریایی ــ مورخ و صاحب‌نظر ایرانی، و مدیر مرکز مطالعات فارسی ساموئل جردن در دانشگاه کالیفرنیا، ایروین ــ مطالعات فراوانی دربارهٔ رسوم نوروزی، هم در گذشتهٔ تاریخ و هم در دوران معاصر انجام داده است و اطلاعات فراوانی دربارهٔ منشاء نوروز دارد. من در گفتگویی با دکتر دریایی، ازو دربارهٔ تاریخ شروع این عید ایرانی باستانی سوال کردم. بنا به گفتهٔ او، نوروز در جشن‌های فصلی، یعنی تغییر فصول در جوامع کشاورزی، ریشه دارد. درواقع پیش از آن‌که تقویم ثابت شود، زمان‌بندیِ اعیاد متغیر بود و لزوما در زمان اعتدال بهاری واقع نمی‌شد. بعدا در عصر پسا-ساسانی یعنی دورهٔ اسلام، زمان‌بندیِ عید ثابت شد. یک عید فصلی دیگر که شش ماه بعد از سال نو رخ می‌داد، جشن مهرگان بود ــ جشن پاییزهٔ ایرانی. این هر دو جشن، با ولخرجی برگزار می‌شد و مکان آن ظاهرا در تخت جمشید بود که پایتخت تشریفاتِ هخامنشی بود، و هر دو اعیادی ایرانی و زرتشتی هستند.
قدمت تاریخی نوروز چه‌قدر است؟
بنا به گفتهٔ دکتر دریایی، این اعیاد را جسته و گریخته در تمام تاریخ می‌بینیم، اما روند آن‌ها پیوسته نبود؛ و این‌که تاریخ شروع نوروز هنوز در هالهٔ ابهام است. در شاهنامهٔ فردوسی، و در داستان جمشید، پادشاه افسانه‌ای ایران‌زمین، به آن اشاره شده است. در شاهنامه، این پادشاه افسانه‌ای بر جایگاه خود می‌نشست و مردم نزد او می‌آمدند و از او هدیه می‌گرفتند. اما شواهد مکتوبِ وجود نوروز، به مدت‌ها بعد تعلق دارد. گفته می‌شود که تخت جمشید، پایتخت تشریفات هخامنشی، مرکزی برای برگزاری جشن‌ها بوده است. بزمِ نوروز در تخت جمشید به‌طور معمول فضایی شاد داشت و اصلا خشک و سختگیرانه نبود، و مردم گُل در دست با هم مراوده می‌کردند. به گفتهٔ دکتر دریایی، حجاری‌های زیبایی وجود دارد که برگزاری جشن‌های نوروز را در تخت جمشید نشان می‌دهد. پادشاه و دربار در جشن سال نو به مردم می‌پیوستند. وقتی تحویل سال در روز سبت (شنبه) واقع می‌شد، یهودیان هم هدایایی را از پادشاه دریافت می‌کردند.
بعدا در دورهٔ ساسانیان (۲۲۴ تا ۶۵۱ پیش از میلاد)، جشن‌های بزرگداشت نوروز ادامه یافت. پادشاه ساسانی هم هدیه می‌داد. سکه‌های نقره و طلا داخل میوه‌جاتی مثل سیب و بِه گذاشته می‌شد. با ورود اسلام، این جشن به شیوه‌های متفاوتی اجرا می‌شد. در خلافت عباسیِ بغداد در قرون نهم و دهم، مردم تمام شب بیدار می‌ماندند و برای نوروز غذا درست می‌کردند. آن‌ها همچنین روی هم آب می‌پاشیدند و خربزه می‌خوردند. به گفتهٔ دکتر دریایی، این بزمِ بسیار شادی بود.
دکتر دریایی در مورد رسومی مثل هفت‌سین و سال‌تحویل که عمدتا در ایران جشن گرفته می‌شود، می‌گوید که این‌ها جدیدند و حدود یک قرن قدمت دارند. در مراسم سال‌تحویل، همه دور هفت‌سین منتظر ساعت می‌نشینند تا سال عوض شود. به گفتهٔ دکتر دریایی، آخرین ۳۰ ثانیهٔ ساعتْ تک تک شمرده می‌شود، و با تحویلِ سال از بزرگترها عیدی می‌گیریم. البته جنبهٔ هدیه‌دادنِ آن به دوران باستان برمی‌گردد که مردم سکه‌های طلا یا نقره را داخل سیب و بِه می‌گذاشتند و به هم هدیه می‌دادند. هم سیب و هم سکه، امروز جزو هفت‌سین هستند و برای همین احتمالا نوروزِ مدرن وام‌دارِ این سنت باستانی است.
دانشگاه هاروارد راهنمای جامعی دربارهٔ نوروز تهیه کرده است که بر اساس آن، برگزاری جشن‌های نوروز، گرامیداشتِ تجدید حیات زمین با آمدن بهار است. رسومِ نوروزیْ شباهت‌هایی با دیگر جشنواره‌های بهاره دارد: مثل عید پاک در مسیحیت، جشنِ پوریم در یهودیت، و عیدِ شم‌النسیم در مصر (که شبیه سیزده‌بدر در ایران است) و تاریخ آن به زمان حکمرانیِ فراعنه برمی‌گردد. دربارهٔ شباهت بین نوروز و دیگر اعیاد بهاره، دکتر دریایی می‌گوید که دربارهٔ تاثیرگذاری نوروز، اطلاعات قطعی وجود ندارد.
دکتر دریایی که تاریخچهٔ نوروز و گرامیداشت آن را به تفصیل مطالعه کرده است، یک «دایره‌المعارف نوروز» نگاشته است که نحوهٔ بزرگداشت نوروز را در ۶۰ تا ۷۰ نقطهٔ جهان مستند می‌کند، از جمله در سودان، عربستان سعودی، افغانستان، و حتی کشمیر، تا مناطق محلی داخل ایران مثل لرستان و مازندران. به گفتهٔ او، مردم و ملل بسیاری در اکناف جهان به شیوه‌های مختلف آن را جشن می‌گیرند.
در مللی چون تاجیکستان، افغانستان، عراق و سوریه، رسومِ پخت و پز و جشنِ مردم با هم فرق دارد. مثلا تاجیکستانی‌ها با گندم گوشتابه می‌پزند. کردهای سوریه هم به شیوه‌ای متفاوت از اقوام داخل ایران یا اویغورهای چین و افغانستان جشن می‌گیرند. در اندیجانِ ازبکستان، غذاهای خوشمزه، از جمله مانتی (کوفتهٔ گوشت ادویه‌زده)، سمسه (شیرینی خوشمزه‌ای که اغلب گوشت یا پنیر دارد و در تنور گِلی پخته می‌شود)، چوچوارای سرخ‌شده (کوفتهٔ پخته)، زینت‌دهندهٔ سفره‌های سنتی نوروزی است.
هفت‌سینْ رسمی جدید است و طی یک قرن گذشته گسترش یافته است، و یکی از تصورات غلط دربارهٔ منشاء آن این است که قبلا «هفت شین» بوده است. به گفتهٔ دکتر دریایی این صحت ندارد. «شربت» و «شراب» عربی هستند. معادل فارسیِ «شراب» هم «مِی» است که حرف اولش میم است نه سین یا شین. پس هفت‌سین ممکن است در جشن‌های فصلی (که امروزه در سراسر آسیا مشاهده می‌کنیم) ریشه داشته باشد و اشاره‌ای به سبزی و میوه و گردآوری و آماده‌سازی محصولات زراعی باشد.
امسال اما دوستدارانِ نوروز در ایران و کشورهای دیگر، زیر سایهٔ همه‌گیری کرونا، ممکن است جشن‌های بزرگ و پرهیاهوی خود را کنار بگذارند و عمدتا به‌طور آنلاین و با کمک برنامه‌هایی مثل زوم یا فیس‌تایم سال‌تحویل را جشن بگیرند. صرف‌نظر از این‌که چگونه سال نو را جشن بگیریم، یک چیز قطعی‌ست: رعایت احتیاطات بهداشتی، سال نوی شادتر و سالم‌تری را برای عزیزان‌مان رقم خواهد زد؛ بر ماست که کارِ درست را انجام دهیم و برای سلامت دوستدارانِ نوروز در سراسر جهان، در خانه بمانیم.
