چهارشنبهٔ گذشته روز جهانی آزادی مطبوعات بود؛ روزی که در سراسر دنیا برای افزایش آگاهی از اهمیتِ آزادی مطبوعات گرامی داشته می‌شود. مضمون امسال این بود: «شکل‌دهی به آیندهٔ حقوق: آزادی بیانْ محرک همهٔ حقوق بشر».
یکی از نمونه‌های شاخص اخیر که بی‌ثباتیِ آزادی مطبوعات را به ما یادآور شد، زندانی‌شدنِ ژورنالیستِ آمریکایی اوان گرشکوویچ در روسیه در مارس گذشته است.
موردِ گرشکوویچ واقعا ناراحت‌کننده است. در نامه‌ای که او ماه گذشته به والیدن خود فرستاد و در وال استریت ژورنال منتشر شد، او می‌نویسد: «امیدم را از دست نمی‌دهم … مطالعه می‌کنم. ورزش می‌کنم. و سعی می‌کنم بنویسم. شاید بالاخره چیز خوبی بنویسم».
نقض آزادی مطبوعات مثل ماجرای حبس گرشکوویچ در تمام دنیا رایج است. خاورمیانه و شمال آفریقا در حال حاضر جزو مشکل‌دارترین مناطق از نظر آزادی مطبوعات هستند و چشم‌اندازِ آتی هم خوش‌بینانه نیست.
رژیم‌های سیاسیِ خودکامه و استثماری در این منطقه فراگیر است. عوامل متعددی که به تاریخ هر کشور مربوط است نقش مهمی در میزان آزادی مطبوعات بازی می‌کنند. برای تشریح این‌که چرا خاورمیانه جزو بدترین جاهای دنیا از لحاظ آزادی مطبوعات است، به تحلیل تاریخیِ گسترده‌ای دربارهٔ هر کشور نیاز است.
در خاورمیانه و شمال آفریقا جریانِ اطلاعاتْ شدیدا تحت کنترل دولت‌ها، شبه‌نظامیان، و گروه‌های مسلح است و در نتیجه روزنامه‌نگارانی که در این مناطق کار می‌کنند با خطرات و مشکلات بزرگی مواجهند.
در شاخص آزادی مطبوعات که از سوی سازمان گزارشگران بدون مرز منتشر می‌شود، اسرائیل بالاترین رتبه را بین کشورهای خاورمیانه و شمال آفریقا داراست. البته اسرائیل نسبت به پارسال ۱۱ رتبه سقوط کرد و از بین ۱۸۰ کشور به ردهٔ ۹۷م سقوط کرد. قطر با اختلاف کمی بعد از اسرائیل در رتبهٔ ۱۰۵م قرار دارد. از ۱۰ کشوری که پایین‌ترین رتبهٔ جهانی را در این شاخص دارند، چهار کشور در خاورمیانه هستند: عربستان در ردهٔ ۱۷۰م، بحرین ۱۷۱م، سوریه ۱۷۰م، و ایران ۱۷۷م.
رتبهٔ بالاترِ اسرائیل نسبت به بقیهٔ منطقه، ناشی از نظام سیاسیِ متکثرتر و نظارت‌ها و کنترل‌های دموکراتیکِ قوی‌تر است که البته حالا از سوی دولت نتانیاهو تهدید شده است.
در مورد کشورهای دارای بدترین رتبه در خاورمیانه و شمال آفریقا، وخیم‌ترین شرایطِ نقض آزادی مطبوعات معمولا در کشورهایی‌ست که سال‌ها جنگ و بی‌ثباتی را تجربه می‌کنند. مثل سوریه که از سال ۲۰۱۱ درگیر جنگ داخلی بوده است.
ضمن این‌که در سال‌های اخیر، وضع آزادی مطبوعات در خاورمیانه بهبودی نداشته است. بلکه در خیلی کشورها از ترکیه تا یمن و از مصر تا ایران وضع بدتر هم شده است.
در حال حاضر بیش از ۱۳۰ ژورنالیست در خاورمیانه و شمال آفریقا زندانی هستند. سوریه با ۲۷ روزنامه‌نگارِ زندانی رتبهٔ اول را در منطقه دارد، و ایران و عربستان هر کدام با ۲۴ ژورنالیستِ زندانی در رتبهٔ بعد قرار دارند.
۵۹ ژورنالیستِ دیگر هم گروگان هستند، که ۴۲ نفرشان در سوریه هستند. سوریه همین‌طور بالاترین شمارِ ژورنالیستانِ مفقود را دارد؛ در کل با ۱۰ مفقودی. پنج ژورنالیستِ دیگر هم در جاهای دیگرِ خاورمیانه و شمال آفریقا مفقود شده‌اند.
امسال تا الان ۱۱ ژورنالیست در خاورمیانه/شمال آفریقا کشته شده‌اند که از پارسال بیشتر بوده است. این افزایشْ تاحدی ناشی از عدم پاسخگویی برای کسانی‌ست که ژورنالیستان را تهدید می‌کنند و می‌کُشند.
مهم‌ترین تحول در آزادی مطبوعاتِ منطقه طی سال گذشته، سرکوبِ ژورنالسیتانِ زن در ایران بوده است. ما شاهد سرکوب بی‌سابقهٔ زنان ژورنالیست از زمان شروع جنبش «زن، زندگی، آزادی» بوده‌ایم. ایران با داشتن ۹ ژورنالیستِ زنِ زندانی، رتبه پنجمِ بزرگ‌ترین زندانِ زنانِ ژورنالیست را در دنیا داراست.
شمال آفریقا هم شاهد افولِ شدیدِ آزادی مطبوعات بوده، و تونس در شاخص آزادی مطبوعات در مقایسه با سال گذشته ۲۷ پله سقوط کرده است.
بیشترین بهبود در منطقه در قطر اتفاق افتاد، ولی در واقع این بهبود به‌خاطر برگزاری جام جهانی فوتبال بود، و وضعیت در این کشور کماکان برای ژورنالیستانْ نامطلوب است.
در مورد ترکیه، دستگیری، حملات جسمی، تهدید، حملهٔ ترول‌ها [اوباش مجازی]، جریمه‌های سنگین، و محاکماتِ بلندمدت علیه مشارکت عمومی، ابزارهای ترجیحیِ دولت رجب طیب اردوغان در تمام دوران طولانی حکومتش برای سرکوب رسانه‌های مستقل بوده است.
دولت ترکیه همین‌طور از «قانون نشر اکاذیب» که در ۲۰۲۲ تصویب شد، امسال برای اولین بار استفاده کرده و یک ژورنالیست را به خاطر گزارش اخبار زلزله‌های ویرانگرِ ترکیه، پیش از انتخابات ریاست‌جمهوری که این ماه برگزار می‌شود، محکوم کرد.
در سوریه هم قوانین مشابهی برای سرکوب آزادی بیان وجود دارد که انتقاد از برخی احزاب و مقامات را جرم تلقی می‌کند؛ مثلا به بهانهٔ افتراء یا تحریکِ مردم علیه برخی گروه‌ها. در عملْ یعنی حقِ عصبانی کردنِ مقامات یا مخالفت با نظرات آن‌ها را ندارید.
تبعیض جنسی هم در عرصهٔ ژورنالیسمِ سوریه وجود دارد که برای ژورنالیستانِ زن مشکلات زیادی ایجاد می‌کند.
در مصر هم چیزی به اسم آزادی مطبوعات وجود ندارد، و ژورنالیستان می‌ترسند آزادانه نظرات‌شان را بیان کنند؛ از ترس پیامدهایش. وضعیتِ اسف‌باری است. دولتِ مصر نمی‌خواهد نظراتِ دیگرانی که با آن موافق نیستند بشنود.
در ایران که اصلا رسانهٔ آزاد وجود ندارد. تمام ژورنالیستان باید برای شروع کار از وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی مجوز بگیرند. خطوطِ قرمزِ خیلی زیادی وجود دارد. خیلی راحت آدم را دستگیر می‌کنند. حتی در روزنامه‌های دولتی، با یک تغییر در سطح مدیریت، خیلی راحت خبرنگاران اخراج می‌شوند.
سرکوب دولت علیه اعتراضات اخیر، شامل دستگیریِ انبوهِ روزنامه‌نگاران هم بوده است. بیشترین اتهام علیه آن‌ها، ارتباط با سرویس‌های جاسوسی بیگانه است. نیلوفر حامدی و الهه محمدی دو ژورنالیستی که از پارسال در ایران به‌خاطر گزارشِ مرگِ مهسا امینی ــ که منجر به آغاز جنبش «زن، زندگی، آزادی» شد ــ زندانی شدند، فقط دو نمونهٔ اخیرِ این واقعیت است.
توماس جفرسون گفته بود: «وجود رأی‌دهندگانِ آگاه، پیش‌شرط دموکراسی‌ست». و آزادی مطبوعات یکی از راه‌های اصلی برای اطمینان از آگاه‌بودنِ شهروندان است. بدون این آزادی، یک کشور حتی اگر انتخابات هم داشته باشد ــ مثل بسیاری از کشورهای خاورمیانه ــ به این معنا نیست که دموکراسی هم دارد.
