جستار کانت: «صلح پایدار» یا «صلح جاودان»؟
ایمانوئل کانت جستاری کوتاه ولی پراهمیت دارد با عنوان:
۱ Zum ewigen Frieden. Ein philosophischer Entwurf
که در فارسی می‌توان آن را «به سوی صلح جاودان: طرحی فلسفی» برگرداند۲؛ اما برخی به جای «صلح جاودان» (یا «صلح ابدی»)، «صلح پایدار» را ترجیح داده‌اند. مثلاً علی معظمی۳ با اعتراف به این‌که مراد کانت صلحی است که «تمام‌نشدنی» و eternal (جاودان) است، ولی معادل «پایدار» را «مناسب‌تر» می‌داند (آقای معظمی عنوان اثر را «صلح پایدار: رساله‌ای فلسفی» برگردانده است، در حالی که این نه «رساله» که «طرحی» فلسفی است. قالب نوشته نیز بیشتر «جستار» (essay) است تا رساله (treatise) به معنای اصطلاحی کلمه.)
البته که «صلح پایدار» اصطلاحی جاافتاده در در علوم سیاسی، و زبان سیاسی امروزی به طور عام است. این اصطلاح را در برابر
Durable/enduring/lasting/stable/permanent peace
به کار می‌بریم۴؛ ولی زمانی که کانت از صلح سخن می‌گفت، هنوز چیزی با عنوان «صلح پایدار» هنوز به فرهنگ و دانش سیاسی راه نیافته بود. بنابراین، اگر از زبان کانت «صلح پایدار» را به کار ببریم، این شائبه را می‌آفریند که گویی مراد او از صلح پایدار همان چیزی است که امروزه بارها از زبان رسانه‌ها و نیز دانشمندان علوم سیاسی می‌شنویم.
با این همه، دلایل مهم‌تری بر ترجیح «جاودان» به جای «پایدار» در عنوان جستار کانت وجود دارد.
در زبان آلمانی، ewig به معنای «ابدی، جاودانی، همیشگی، فناناپذیر، ازلی و ابدی» است.۵ کانت در عنوان این اثر تعبیر der ewige Frieden را به کار می‌برد، آن‌چه ما «صلح جاودان» برمی‌گردانیم؛ ولی این تعبیری است که درباره‌ی مرگ نیز به کار می‌رود: مثلاً der ewige Friede به معنای «به خواب ابدی فرورفتن، آرامش ابدی یافتن» است.۶
کانت این جستار را با ذکر «عنوان هجوآمیز» (satyrische Ueberschrift)ی بالای یک نقاشی صحن کلیسا آغاز می‌کند که صاحب مهمان‌خانه‌ای هلندی آن را بر سر در میهمان‌خانه‌اش آویخته است. صحن کلیسا (Kirchhof) اشاره به گورستان دارد، و عنوان آن نقاشی همان der ewige Frieden است، یعنی «آرامش ابدی» یا «جاودان».
اینجا مجال سخن در اهمیت این تمثیل یا استعاره نیست؛ غرض تنها تأکید بر آن است که der ewige Friede تعبیری است با باری مذهبی، که کانت آن را به طرزی آیرونیک به کار می‌گیرد. بنابراین، برگردان عنوان اثر او به «صلح جاودان» (یا «صلح ابدی») به مراد کانت از این تعبیر نزدیک‌تر است، و جنبه‌ی فلسفی و آیرونیک کاربرد آن را – که تنها با مطالعه و فهم خود متن آشکار می‌شود – بهتر بیان می‌کند.
از آن گذشته، قصد کانت در گزینش این عنوان برای اثر خود، بی‌گمان تلمیحی به عنوان جستار جرمی بنتام با عنوان زیر نیز هست:
“A Plan for an Universal and Perpetual Peace”
اثری که شش سال پیش از جستار کانت، در سال ۱۷۸۹، به چاپ رسیده است. بنتام در متن این اثر بارها تعبیر eternal peace را که در انگلیسی هم باری مذهبی دارد به کار گرفته است.۷
در «به سوی صلح جاودان»، دین حضوری پررنگ دارد. فراموش نکنیم که بخش مهمی از جنگ‌های اروپا، از جمله در قرن هجدهم، نبردهای مذهبی بوده‌اند.
دو سال پیش از آن، در ۱۷۹۳، کانت دین در درون مرزهای عقل محض را نوشت، اثری نقادانه و فلسفی درباره‌ی دین که پل ریکور آن را جستاری مهم در «هرمنوتیک فلسفی دین» می‌خواند. کانت در آن اثر مناقشه‌برانگیزش هم زبان دینی را به نحوی گسترده و گوناگون، و بی‌مانند در میان آثارش، به کار می‌گیرد.
دین در درون مرزهای عقل محض، از جمله در پی استدلال بر نکته است که به رغم تأکید کانت در نقد قوه‌ی حکم بر ضرورت آن‌جهانی دین افزون بر اخلاق، پیامدهای این‌جهانی اعمال خیر ما نیز اهمیت دارد. بخش سوم کتاب «پیروزی اصل خیر بر اصل شر و برپایی ملکوت/پادشاهی خداوند بر روی زمین» عنوان دارد. او در پایان نتیجه می‌گیرد که «بنابراین، چنین است کار اصل خیر… در برپایی نیرو و ملکوت/پادشاهی‌ای برای خود در درون نژاد انسان، در قالب یک جماعت (community) بر پایه‌ی قوانین فضیلت که پیروزی بر شر را اعلام می‌دارد، و تحت سلطه‌ی آن صلح جاودان (ewigen Frieden) را برای جهان تضمین می‌کند.» (۶:۱۲۴) دو سال بعد، و پس از انتشار «به سوی صلح جاودان» بهتر مشخص می‌شود که مراد کانت از بنیان‌نهادن «ملکوت/پادشاهی خداوند بر روی زمین» چیست، و این چگونه تنها راه رسیدن به صلح ابدی را تضمین می‌کند.
همان‌گونه که می‌بینیم، تعبیر «صلح جاودان» در سیاقی کاملاً دینی به کار رفته است، نه در پس‌زمینه‌‌ای امروزی که در آن از «صلح پایدار» سخن می‌گوییم.
_______________
پانوشت‌ها:
