اغلب در جریان سخنرانی‌های من کسانی سراغم می‌آیند که نگران حافظهٔ خود هستند. مثلا ممکن است مشغول مطالعه برای آزمون باشند و حس می‌کنند قدرِ همتایان‌شان یاد نمی‌گیرند؛ یا مدام یادشان می‌رود موقعِ ترکِ منزل پنجره‌ها را قفل کنند؛ یا ماجرایی را که چند هفته قبل اتفاق افتاده و هر کسِ دیگری جزئیاتِ آن را به‌خوبی به خاطر دارد، به‌راحتی نمی‌توانند به یاد بیاورند.

این احساس که حافظهٔ شما ضعیف است، شاید ناخوشایند یا حتی ترسناک باشد. و این مایهٔ تعجب نیست، چون حافظه، هویت ما را می‌سازد. تواناییِ تامل دربارهٔ گذشته و اشتراک‌گذاری آن، نقشی اساسی در هویت ما، روابط ما، و ظرفیت ما در تصور آینده دارد.

حافظه، هویت ما را می‌سازد. از دست دادنِ هر میزان از این توانایی، نه‌فقط زندگیِ عادیِ ما را مختل می‌کند، که اساسا هویت ما را تهدید می‌کند.

از دست دادنِ هر میزان از این توانایی، نه‌فقط زندگیِ عادیِ ما را مختل می‌کند، که اساسا هویت ما را تهدید می‌کند. با اختلاف زیاد، بزرگ‌ترین ترسِ سلامتی در افراد بالای ۵۰ سال، ترس از مرض آلزایمر و باختِ فاجعه‌بارِ خاطرات شخصی درنتیجهٔ آن است.

اختلالات حافظه در جوانان

آیا دلیل نگرانی عمومی از مسئلهٔ حافظه، حفظ نسل سالخوردگان است؟ نه ظاهرا. به‌واقع اگر روندهای اخیر را ملاک قرار دهیم، جوانان هم همان‌قدر نگرانِ از دست‌دادنِ گذشتهٔ خود هستند. این روزها در هر کنسرتِ بزرگی، دریایی از گوشی‌های موبایل صحنه را احاطه می‌کند، و همه می‌خواهند صدا و تصویرِ رویدادی را که شاهدش هستند، در یک دستگاه دیجیتال برای همیشه ثبت و ضبط کنند.

آدم‌ها از زمان غارنشینی همواره راه‌هایی برای ثبتِ دانش و تجربه یافته‌اند، اما سبک زندگی مدرن ما را بسیار فراتر از این‌ها برده است. آیا ممکن است اتکای بیش‌ازحد به فناوری، سیستمِ حافظهٔ ما را تنبل‌تر یا ناکارآمدتر کند؟

برخی تحقیقات نشان داده‌اند که استفاده از موتور جستجوی اینترنتی می‌تواند منجر به کاهش قدرت یادآوری اطلاعات شود، اما همهٔ مطالعات این را تایید نمی‌کند. و بیشتر محققان متفق‌القولند که اصولا حافظه‌ها ناکارآمدتر نشده‌اند، بلکه فقط نحوهٔ استفاده از حافظه فرق کرده است.

اما ثبت رویدادها با گوشی موبایل چه‌طور؟ مطابق تحقیقاتْ کسانی که مدام مشغول عکس‌گرفتن از یک رویداد هستند، درمقایسه با کسانی که خودشان غرقِ تجربهٔ همان رویداد می‌شوند، کمتر آن را به خاطر می‌آورند. البته گویا عکس‌ها به یادآوریِ صحنه‌ها کمک می‌کنند اما از یادآوریِ صداها و شنیده‌ها می‌کاهند. ظاهرا عنصر توجه، عامل کلیدی در این شرایط است: عکس‌برداری ممکن است حواسِ فرد را از جوانب مختلف یک تجربه پرت کند و در این فرایند اصولا چیزهای کمتری به خاطر سپرده شود.

با این همه، اگر اصرار به عکس‌گرفتن دارید، روش‌های جدیدی برای مقابله با این مسئله وجود دارد. مثلا با استفاده از یک دوربینِ پوشیدنی که خودکار عکس می‌گیرد، می‌توان حواس‌پرتی را کم کرد.

فناوری و حافظه

گرچه شاید درست باشد که فناوری دارد نحوهٔ استفادهٔ ما را از حافظهٔ‌مان تغییر می‌دهد، هیچ دلیل علمی‌ای وجود ندارد که باور کنیم باعث کاهش استعداد ذاتیِ مغز ما برای یادگیری می‌شود.

با این‌حال، در جامعهٔ شتابان و پرمطالبهٔ امروز، عوامل دیگری هم هستند که ممکن است اثر منفی داشته باشند، مثلا خواب ناسالم، استرس، مشغله‌ها، افسردگی و مصرف الکل. خبر خوب این است که این آثار به‌طور کلی موقتی هستند مگر آن‌که دوره‌ای بسیار طولانی دوام پیدا کنند.

برخی افراد هم هستند که ممکن است به دلایل دیگری غیر از فراموشیِ روزمره، دچار اختلالاتِ حافظه می‌شود. آسیبِ سر، سکته مغزی، صرع، عفونت‌های مغزی ازقبیل انسفالیت (التهاب مغز)، یا عوارض مادرزادی مثل هیدروسفالی (پرآبیِ مغز)، می‌تواند منجر به ضعف شدید در نگهداری و بازیابیِ اطلاعات در مغز شود. اخیرا هم یک عارضهٔ جدید کشف شده است: نقصانِ شدید در «حافظهٔ سرگذشتی» که درصد اندکی از جامعه را به خود گرفتار می‌کند و اختلالی فاحش در قدرتِ یادآوریِ گذشته ایجاد می‌کند.

استفاده از ابزارهای کمکی موجب کاهش کارایی حافظه نمی‌شود، بلکه مغز را آزاد می‌کند تا به کارهای دیگر بپردازد. و جستجوی اینترنتی نه‌تنها ما را تنبل نمی‌کند، که می‌تواند به تقویت معلومات ما کمک کند.

البته این دسته از مبتلایانْ استثنا بوده و بیشترِ افرادی که نگران حافظهٔ‌شان هستند، واقعا دلیلی برای نگرانی ندارند. درمورد خاطره و یادآوری، همهٔ ما توانایی‌ها و ضعف‌های خودمان را داریم. کسی که در سوالاتِ عمومی بهترین نمره را می‌گیرد، شاید چیزهای ساده را فراموش کند. و کسی که مثلا خاطرات عیدِ پارسال را با جزئیاتِ فراوان به یاد می‌آورد، شاید مدت‌های مدید زمان لازم داشته باشد تا زبانی جدید یاد بگیرد. درواقع حتی قهرمانانِ مسابقاتِ حافظهٔ دنیا گفته‌اند که چیزهای عادی و روزمره را فراموش می‌کنند، مثلا کلیدهای‌شان را جا می‌گذارند.

به‌طور کلی وقتی حافظهٔ ما کم می‌آ‌ورد، یا به‌خاطر خستگی‌ست، یا عدم توجه، یا انجام کارهای زیاده در آنِ واحد. استفاده از لیست، دفتر یادداشت، و اپِ یادآوری موبایل [Reminder] باعث کاهش کارایی حافظه نمی‌شود ‌ــ‌ بلکه مغز را آزاد می‌کند تا به کارهای دیگر بپردازد. و جستجوی اینترنتی نه‌تنها ما را تنبل نمی‌کند، که می‌تواند به تقویت معلومات ما کمک کند.

البته شاید موقعیت‌هایی باشد که فناوری مانعی برای ما ایجاد کند؛ مثلا ما را از لحظه‌ای مهم محروم کند، یا ترغیب‌مان کند به‌جای خوابیدن به وب‌گردی مشغول شویم. اما بیشترِ فراموشی‌های روزمره، صرفا با افزایشِ توجه و کاهشِ مشغله، قابل حل است. نهایتا اگر می‌خواهید اوقاتِ خوش‌تان را به‌خوبی خاطر بسپارید، توصیهٔ من این است که از لحظهٔ حال لذت ببرید، بعدا دربارهٔ آن گپ بزنید و از خواب خوب شبانه بهره ببرید.