عربستان سعودی می‌گوید فقط یک هزار زائر مقیم این کشور را اجازه خواهد داد که مراسم حج امسال را ادا کنند. هر ساله حدود دو و نیم میلیون مسلمان از سراسر جهان به شهر مکه و مدینه می‌آیند تا در مناسک حج شرکت کنند. وزارت حج دولت عربستان گفته امسال هیچ زائری از بیرون از این کشور پذیرفته نمی‌شود.
اوایل امسال، مقامات سعودی با اعلام این‌که این تصمیم احتمالا اجرایی خواهد شد، سفر به اماکن مقدس را حتی برای حج عمره ــ که در تمام طول سال به‌جا آورده می‌شود ــ متوقف کردند.
یک حجِ حداقلی، هم برای عربستان و هم برای بسیاری از کسب و کارها در سطح جهان ــ ازجمله صنعت سفرهای زیارتی حج ــ ضربۀ اقتصادی بزرگی محسوب می‌شود. هرساله میلیون‌ها مسلمان به عربستان سعودی سفر می‌کنند و از زمان تاسیس عربستان سعودی در ۱۹۳۲ تابه‌حال سفرهای زیارتی لغو نشده‌اند. ولی من به‌عنوان یک محقق جهان اسلام، در تاریخِ بیش از ۱۴۰۰ سالۀ زیارت حج با موارد زیادی از تغییر برنامۀ آن برخورد کرده‌ام؛ ازجمله هنگام بروز منازعات مسلحانه، شیوع بیماری‌ها، یا صرفا مسائل سیاسی. در ادامۀ این مطلب به چند مورد از آن‌ها می‌پردازیم.
منازعات مسلحانه
یکی از اولین و مهم‌ترین موارد تعلیقِ حج، سال ۹۳۰ میلادی اتفاق افتاد، وقتی که یکی از فرق اسماعیلیه و از اقلیت‌های شیعی، موسوم به قرمطیان یا قرامطه، به مکه حمله کرد، چون معتقد بودند که مراسم حج کفرآمیز است. گفته می‌شد که قرامطه ده‌ها زائر را کشتند و با سنگ حجرالاسود از کعبه گریختند ــ سنگی که مسلمانان معتقد بودند از بهشت نازل شده است.
یک حجِ حداقلی، هم برای عربستان و هم برای بسیاری از کسب و کارها در سطح جهان ــ ازجمله صنعت سفرهای زیارتی حج ــ ضربۀ اقتصادی بزرگی محسوب می‌شود.
آن‌ها این سنگ را به قلعۀ خود در بحرین امروزی بردند. به این ترتیب، حج تا زمان عباسیان تعلیق شد، سلسله‌ای که از سال ۷۵۰ تا ۱۲۸۵ میلادی بر امپراتوری بزرگی از شمال آفریقا گرفته تا خاور میانه تا هند امروزی حکومت می‌راند، و بیست سال بعد از آن ماجرا حاضر شد برای برگرداندن سنگ باج پرداخت کند.
مناقشات سیاسی
سرزمین حجاز منطقه‌ای‌ست در غرب عربستان سعودی که مکه و مدینه هردو در آن واقع شده‌اند، و اختلافات و مناقشات سیاسی اغلب باعث می‌شد که به‌خاطر عدم امنیت مسیرهای زمینی به حجاز، زائران مناطق خاصی امکان شرکت در حج را پیدا نکنند. سال ۹۸۳ میلادی، حکام بغداد و مصر در جنگ بودند. حکام فاطمیِ مصر خود را پیشوایان حقیقی اسلام می‌دانستند و با حکومت عباسیان در عراق و سوریه مخالف بودند. کشمکش سیاسی آن‌ها تا سال ۹۹۱ میلادی، به مدت هشت سال مانع بسیاری از زائران برای سفر به مکه و مدینه شد.
بعدا درجریان سقوط فاطمیان در ۱۱۶۸ میلادی، مصریان نمی‌توانستند وارد حجاز شوند. همچنین گفته شده که تا سال‌ها بعد از فتح بغداد توسط مغول‌ها در حملۀ سال ۱۲۵۸، هیچ‌یک از اهالی این شهر حج به عمل نیاورد. حتی قرن‌ها بعد، بین سال‌های ۱۷۹۸ و ۱۸۰۱ میلادی، تهاجمات نظامی ناپلئون برای مقابله با نفوذ استعماری بریتانیا در منطقه، مانع بسیاری از زائران برای ایفای حج شد.
تاثیر بیماری‌ها بر حج
درست مثل امروز، بیماری‌ها و دیگر بلایای طبیعی هم مانع زیارت حج شده‌اند. مطابق برخی گزارش‌ها، اولین همه‌گیری‌ای که باعث لغو حج شد، شیوع طاعون در ۹۶۷ میلادی بود. همچنین خشکسالی و قحطی باعث شد حکام فاطمیْ در ۱۰۴۸ میلادی سفرهای زمینیِ حج را لغو کنند. در تمام قرن نوزدهم، شیوع وبا در سال‌های متعدد، جان هزاران زائر را طی مراسم حج گرفت. یکی از موارد شیوع وبا در شهرهای مقدس مکه و مدینه، در ۱۸۵۸ میلادی، هزاران مصری را مجبور کرد به کرانۀ دریای سرخ در مرز مصر بگریزند، که در آن‌جا مدتی قرنطینه شدند تا این‌که اجازه ورود پیدا کردند.
در تاریخِ بیش از ۱۴۰۰ سالۀ زیارت‌های حج، موارد متعددی ازجمله بروز منازعات مسلحانه، شیوع بیماری‌ها، یا صرفا مسائل سیاسی، باعث تغییر در برنامۀ حج شده است.
واقعیت این است که بخش زیادی از قرن نوزدهم و ابتدای قرن بیستم، بیماری وبا «تهدیدی همیشگی» بود و منجر به قطع مکرر برنامۀ سالانه حج می‌شد. در سال ۱۸۳۱ شیوع وبا در هند جان هزاران زائر را در سفر حج گرفت. درواقع، اوسط قرن نوزدهم به طور کلی به‌خاطر شیوع پی در پی بیماری‌ها، مکررا شاهد قطع برنامه حج بوده است.
سال‌های اخیر
در سال‌های اخیر نیز زیارت حج به دلایل متعدد مشابهی مختل شده است. مثلا در سال‌های ۲۰۱۲ و ۲۰۱۳ در بحبوحۀ شیوع بیماری مِرس (یا همان سندروم تنفسی خاورمیانه)، مقامات سعودیْ بیماران و سالخوردگان را تشویق می‌کردند در مراسم حج شرکت نکنند. مسائل ژئوپولیتیک و حقوق بشریِ معاصر نیز در این‌که چه کسی می‌تواند در مراسم حج شرکت کند، تاثیرگذار بوده است.
سال ۲۰۱۷، بعد از آن‌که عربستان سعودی و سه کشور عربی دیگر، به‌خاطر اختلاف عقیده بر سر مسائل متعدد ژئوپولیتیک با قطر، تصمیم گرفتند پیوندهای دیپلماتیک خود را با این کشور قطع کنند، ۱٫۸ میلیون شهروند قطر قادر به شرکت در حج نبودند. همان سال، برخی دولِ شیعه مثل ایران، مقامات سنی سعودی را متهم کردند که اجازۀ شرکت در حج را به شیعیان نمی‌دهند.در مواردی هم، برخی از مسلمانان با اشاره به سابقۀ حقوق بشری عربستان سعودی، خواستار تحریم مراسم حج شده‌اند.
تصمیم به لغو حج، مسلما ناامیدی مسلمانانی را که خواهان شرکت در آن هستند در پی خواهد داشت؛ با این‌حال بسیاری از آن‌ها در اینترنت حدیثی مرتبط را به اشتراک گذاشته‌اند که مانند دستورالعملی برای سفر هنگام بروز همه‌گیری‌هاست: «اگر شنیدید طاعون در سرزمینی شایع شده، به آن سرزمین وارد نشود؛ ولی اگر در جایی که شما ساکن هستید طاعون ظاهر شد، از آن مکان بیرون نروید.»
