یکم اسفند مصادف با سالگرد عقد قرارداد ترکمانچای است؛ قراردادی که اینک صد و نود و هفت سال از انعقاد آن می‌گذرد و اغلب ایرانیان برای نام بردن از آن از صفت «منحوس» استفاده می‌کنند.
قرارداد ترکمانچای در پی ادامه جنگ‌های ایران و روسیه تزاری در دوره قاجاریه و در عهد فتحعلی‌شاه (یکم اسفند ۱۲۰۶ هجری شمسی، مصادف با ۵ شعبان ۱۲۴۳ هجری قمری و ۲۱ فوریه ۱۸۲۸ میلادی) منعقد شد. پس از عهدنامه گلستان، تجاوزهای دولت روسیه تزاری به مرزهای ایران کماکان ادامه داشت؛ موضوعی که علاوه بر ایجاد مزاحمت برای مردم، موجب ناامنی در منطقه می‌شد.
این امر باعث بالاگرفتن تنش میان دو کشور شد و در نهایت، عباس میرزا با عزیمت به سمت شهر گنجه در این شهر سنگر گرفت. پس از گذشت چند روز، جنگ میان سپاهیان دو کشور در گرفت و به علت غافلگیری سپاه روسیه تزاری، ایران موفق شد در ابتدا کلیه ولایات از دست‌رفته خود را بازپس گیرد. به دنبال این اتفاق، الکسی پتروویچ یرملوف، فرمانده قشون روسیه در جبهه قفقاز به علت شکست از سِمت خود عزل شد و ایوان پاسکوویچ، فرمانده نیروهای روسی جبهه غربی (عثمانی) به این سِمت منصوب شد. پاسکوویچ موفق شد در منطقه تالش و لنکران قوای ایران را شکست داده و عباس میرزا با ۳۰ هزار نفر نیرو به گنجه عقب‌نشینی کرد.
در جنگ گنجه قوای ایران فاصله چندانی با پیروزی نداشت، اما به علت عدم ارسال تعمدی قوای کمکی از طرف الله‌یارخان آصف‌الدوله صدراعظم وقت، سپاه ایران به‌طور کامل شکست خورد. پس از تصرف گنجه، جناح چپ رود ارس نیز به تصرف قوای روس درآمد. عباس میرزا حین عقب‌نشینی مجددا تلاش کرد در ناحیه ترکمانچای مانع از پیشروی پاسکوویچ و قوای او شود، که البته به علت آشفتگی سپاه ایران شکست سختی خورد. عباس میرزا به ناچار به سردارآباد عقب‌نشینی کرد؛ البته در آنجا نیز هنوز قوای کمکی آصف‌الدوله از تهران اعزام نشده بود و همین موضوع موجب شکست مجدد ایرانیان شد و قوای ایران به داخل آذربایجان عقب نشست. قوای روس در تعقیب سپاه ایران وارد تبریز شد و با خیانت آصف‌الدوله که به همراه قوای خود در تبریز به‌سر می‌برد، این شهر به اشغال قوای روس درآمد.
به دنبال این اتفاق، روس‌ها تا ده‌خوارقان نیز پیشروی کرده و آهنگ فتح تهران کردند. پاسکوویچ برای سپاه ایران ضرب‌الاجل پنج روزه تعیین کرد و از ایران خواست شرایط صلح را تعیین کنند، در غیر این صورت به سمت تهران حرکت خواهد کرد. در این هنگام، عباس میرزا ناچار به متارکه جنگ شد، از سوی دیگر، شرایطی که پاسکوویچ برای عقد مصالحه پیشنهاد کرده بود، به حدی برای ایران سنگین بود که موجب برانگیختن تعجب سرهنگ جان کینیز مک‌دونالد، سفیر وقت بریتانیا در تهران شد.
بریتانیا که نزدیک شدن قوای روس به تهران را در نهایت موجب به خطر افتادن هندوستان می‌دید، شاه ایران را از طریق میرزا ابوالحسن‌خان شیرازی ناگزیر به قبول شرایط صلح کرد. قابل ذکر است که در ابتدا فتحعلی‌شاه امضای قرارداد را نمی‌پذیرفت، اما عباس میرزا در اقدامی میرزا ابوالقاسم قائم‌مقام فراهانی را به همراه نمایندگان بریتانیا به تهران اعزام کرد تا شاه را از میزان وخامت اوضاع و تهدید روس‌ها مبنی بر تصرف تهران آگاه کند. پس از وساطت مک‌دونالد، مجلسی متشکل از عباس میرزا، آصف‌الدوله و میرزا ابوالحسن‌خان شیرازی ملقب به ایلچی (وزیر امور دُول خارجه وقت) تشکیل شد و عهدنامه شانزده فصلی ترکمانچای به همراه یک قرارداد تجاری نُه فصلی به امضا رسید.
بر اساس این قرارداد سه ایالت دیگر از منطقه قفقاز شامل ایروان، نخجوان و بخش‌هایی از تالش از ایران جدا شد و حاکمیت ایران در دریای خزر محدودتر شد (۱). همچنین ایران برای اولین بار ناچار به پذیرش قانون کاپیتولاسیون شد. در نتیجه این عهدنامه، در مجموع حدود سی هزار کیلومتر مربع از خاک ایران جدا شد که شامل بیست هزار کیلومتر مربع از ارمنستان امروزی، پنج هزار کیلومتر مربع از ترکیه امروزی (شامل کوه آرارات و شهر ایغدیر که در آن زمان جزو خانات ایروان بود) و حدود پنج هزار کیلومتر مربع از آذربایجان (شامل تالش شمالی یعنی شهرستان لریک و نخجوان) بود. از سوی دیگر، مجموع غرامت پرداختی ایران حدود ۱۰ کرور تومان بود و روسیه فقط از پادشاهی عباس میرزا (ولیعهد وقت) حمایت کرد. (هر کرور معادل ۵۰۰ هزار تومان).
پس از انقلاب ۱۹۱۷ در روسیه و تغییر نظام حاکمیت در این کشور، ولادیمیر لنین برای اثبات حسن‌نیت خود به ایران، مفاد این قراداد را ملغی کرد که با مخالفت دولت بریتانیا، دولت اتحاد جماهیر شوروی نیز به‌غیر از مناطق جدا شده، الباقی مفاد قرارداد را حذف کرد. در این زمان، دولت صمصام‌السلطنه نیز از فرصت استفاده کرده و در چهارم مرداد ۱۲۹۷ هجری شمسی (۲۷ ژوئیه ۱۹۱۸ میلادی) در مصوبه‌ای الغای معاهده ترکمانچای را اعلام کرد.
باید یادآوری کرد که در هنگام عقد این قرارداد، الزام زمانی آن «ابدمدت» قید شده و به هیچ‌وجه مساله زمان در آن مطرح نبوده است. (۲)
در پایان جنگ جهانی اول در سال ۱۹۱۸ میلادی، در کنفرانس صلح ورسای، تلگراف‌های بسیاری از سوی مردم و جمعیت‌های فعال جهت الحاق مجدد مناطق جداشده به ایران، به هیات ایرانی شرکت‌کننده در این کنفرانس واصل شد، اما با کارشکنی بریتانیا، این طرح به شکست انجامید.
در حالی‌که در ایران این قرارداد را ننگین می‌نامند، ولی روس‌ها در صد و هفتاد و پنجمین سالگرد این قرارداد، با همکاری سازمان دوستی ارمنستان و روسیه، مجسمه پاسکوویچ را به پاس خدمات او و عقد این قرارداد، بر فراز تپه‌ای به نام وی در ایروان، نصب کردند. نکته جالب آنکه در سفارت روسیه در تهران نیز تندیسی از او موجود است که در سالگرد جنگ و عقد قرارداد، بدان ارج می‌نهند.
___________________
منبع: تاریخ سیاسی ایران در دوره قاجاریه، تالیف دکتر ابراهیم تیموری
(۱) ایران از داشتن هرگونه قوای بحری در دریای خزر منع شد. از سوی دیگر، کشتی‌های تجاری روسی اجازه عبور و مرور آزاد در دریای خزر را به دست آوردند و تردد کشتی‌های جنگی در این دریا نیز به کشتی‌های روسی منحصر شد.
(۲) در زمان ریاست‌جمهوری محمود احمدی‌نژاد در یکی از سالگردهای عقد قرارداد ترکمانچای صحبت‌هایی مبنی بر اتمام زمان و مدت این قراداد مطرح شد که با توجه به «ابدمدت» بودن این معاهده، این موضوع کاملا منتفی است.
