در دنیای به‌هم‌پیوسته امروز آزاد و رها بودن دشوار است. جریان بی‌پایان ایمیل‌ها، نامه‌ها، توییت‌ها، لایک کردن‌ها، نظرات و عکس‌ها ما را به طور مداوم به زندگی مدرن متصل می‌کند.
در ژاپن در همین عصر مدرن، نیم میلیون عزلت‌نشین وجود دارد که از آنها با نام «هیکی‌کوموری » یاد می‌کنند؛ این افراد خلوت‌گزینانی‌اند که از همه ارتباطات اجتماعی بریده‌اند و اغلب سال‌ها خانه‌اشان را ترک نمی‌کنند. در یک تحقیق دولتی این تعداد حدود ۵۴۱ هزار نفر (۱.۵۷ درصد از کل جمعیت) تخمین زده شد اما بسیاری از کارشناسان معتقدند که تعداد آنها بسیار بیشتر است، زیرا ممکن است سال‌ها طول بکشد که آنها درخواست کمک بکنند.
در ابتدا این شرایط فقط منحصر به ژاپن بود، اما در سال‌های اخیر این پدیده در سراسر جهان مشاهده شده است. پژوهشی در سال ۲۰۰۵ برآورد کرد که در کره جنوبی ۳۳ هزار نوجوان منزوی (۰.۳ درصد از کل جمعیت) وجود دارد و در هنگ کنگ در سال ۲۰۱۴، این میزان ۹/۱ درصد تخمین زده شد. و نیز این معضل مختص به آسیا نیست بلکه در ایالات متحده، اسپانیا، ایتالیا، فرانسه و دیگر نقاط نیز در حال بروز است.
نگرانی در مورد انزوای اجتماعی، چه به علت افزایش آگاهی و یا مشکل رو به رشدی که هنوز ناشناخته است در سطح جهانی در حال بیشتر شدن است. در ماه ژانویه گذشته انگلیس نخست وزیر خود را مامور بررسی موضوع تنهایی کرد و اطلاعات اخیر دفتر آمار ملی نشان داد که نزدیک به ۱۰ درصد از جوانان ۱۶ تا ۲۴ ساله «همیشه یا بیشتر اوقات» احساس تنهایی می‌کنند.
اما موضوع بحث‌برانگیز در پژوهش‌های مرتبط با هیکی‌کوموری ها، تکنولوژی مدرن به عنوان عامل جداکننده این افراد از جامعه است. این جداافتادگی در حدی است که امکان برقراری هر گونه تماس با این افراد از بین می‌رود و این نگرانی را دامن زده که این نسل از دست رفته ژاپن می‌تواند هشداری باشد برای جوامع از هم گسیخته‌مان. همزمان این امید نیز وجود دارد که تکنولوژی بتواند به این افراد کمک کند تا دوباره به زندگی اجتماعی برگردند.
اصطلاح هیکی‌کوموری که اغلب هم برای وضعیت و هم آسیب دیدگان آن به کار می‌رود، توسط تاماکی سایتو روانشناس ژاپنی، در کتاب «انزوای اجتماعی – نوجوانی بدون پایان» در سال ۱۹۹۸ به کار گرفته شد. امروزه رایج‌ترین معیار، ترکیبی است از انزوای جسمانی، گوشه‌گیری اجتماعی و روان‌پریشی که شش ماه یا بیشتر طول بکشد.
تاکاهیرو کاتو استادیار روانپزشکی دانشگاه کیوشو در فوکوئوکا، که هم مشغول مطالعه و تحقیق و هم درمان هیکی‌کوموری می‌باشد می‌گوید: «این وضعیت در ابتدا فرهنگ-محور پنداشته می‌شد و دلایلی هم وجود دارد که بتوان گفت جامعه ژاپن نسبت به این پدیده آسیب‌پذیرتر است».
کاتو می‌گوید: «در میان ژاپنی‌ها یک جمله بسیار معروف وجود دارد: میخی که بیرون زده باشد، چکش خواهد خورد.» این دکتر با قد صد و نود سانتی‌اش به شوخی اضافه می‌کند که به همین دلیل است که او موقع راه رفتن کمی قوز می‌کند تا او را متکبر ندانند. کاتو می‌گوید که هنجارهای سختگیرانه اجتماعی، انتظارات زیاد والدین و فرهنگ شرم و حیا، جامعه ژاپن را برای حس بی‌کفایتی و میل به دور ماندن از انتقادات مستعد کرده است.
توموکی ۲۹ ساله پس از ترک کارش در سال ۲۰۱۵ به من گفت که تصمیم داشت دوباره به کار بازگردد و به طور منظم از آن مرکز شغلی بازدید داشته باشد. او همچنین تقریبا هر روز در مراسم یک گروه مذهبی شرکت می‌کرد، اما رهبر گروه شروع به انتقاد از نگرش او و ناتوانی‌اش در بازگشت به کار کرد. هنگامی که دیگر در آن مراسم حاضر نشد رهبر گروه چند بار در هفته به وی تلفن می‌زد و این فشار در کنار فشار خانواده‌اش در نهایت او را به طور کامل منزوی کرد. او می‌گفت: «من خودم را مقصر می‌دانستم. نمی‌خواستم کسی را ببینم و نمی‌خواستم بیرون بروم.»
مدرسه یک مکان تک فرهنگی است و همه باید نظر یکسان داشته باشند. اگر کسی چیز دیگری بگوید از گروه خارج می‌شود – ایچیکا.
در مرکز پشتیبانی هیکی‌کوموری شهر فوکوئوکا، در اتاق یوکایوکا – اتاق «مدارا» به گویش محلی – اعضای گروه تک به تک فشارهایی را که احساس می‌کنند باید خودشان را با آنها وفق دهند توصیف می‌کنند. یکی از مراجعین به نام هارو، ۳۴ ساله، می‌گوید: «مدرسه یک مکان تک فرهنگی است. همه باید نظرات یکسان داشته باشند. اگر کسی چیز دیگری بگوید از گروه اخراج می‌شود.»
کاتو بیان می‌دارد که زندگی با انتظارات جامعه ژاپن سخت‌تر هم شده است. کاتو می‌گوید رکود اقتصادی و جهانی شدن آن، آداب و رسوم جمع‌گرایانه و سلسله مراتبی ژاپن را با جهان بینی غربی فردگرایانه و رقابتی درگیر کرده است. در حالی که پدر و مادر بریتانیایی ممکن است کودکانشان به دلیل بیرون نرفتن از اتاقشان، توبیخ کنند، پدر و مادر ژاپنی مسئولیت خود می‌دانند که از فرزندانشان در هر شرایطی، از جمله گوشه نشینی، حمایت کنند و شرم و حیا اغلب مانع از آن می‌شود که در چنین وضعیت‌هایی از دیگران کمک و یا مشاوره بخواهند.
اما تعداد روزافزون این موارد در خارج از ژاپن باعث می‌شود تا فرهنگ-محوری این وضعیت زیر سوال برود. در یک تحقیق در سال ۲۰۱۵، کاتو و همکارانش در ایالات متحده، کره جنوبی و هند مواردی را مطابق با معیارهای بالینی در این چهار کشور یافتند.
آلن تئو، استادیار روانپزشکی دانشگاه بهداشت و علوم اورگان در ایالات متحده می‌گوید که آمریکایی‌هایی که خودشان را در چنین وضعیتی حس می‌کنند، مرتب با او تماس دارند.
او می‌گوید: «مردم کاملا بر این باور هستند که این موضوع در ژاپن شایع‌تر است. اما اگر رسما تحقیق شود اطلاعات غیرمنتظره‌ای به دست خواهد آمد.»
روانپزشک اسپانیایی، انجلس مالاگون آمور، در طول یک برنامه درمان خانگی در بارسلونا با بیمارانی که مدت زیادی به انزوای اجتماعی روی آورده بودند، روبرو شد و همین باعث شد که به متون مربوط به هیکی‌کوموری ژاپنی مراجعه کند. بین سال‌های ۲۰۰۸ تا ۲۰۱۴ آنها با ۱۹۰ مورد گوشه‌نشینی برخوردند. اما این موضوع مربوط می‌شود به قبل از اینکه این معضل گسترش یابد و دکتر آمور می‌گوید مطمئن است که این رقم فقط نوک کوه یخ است.
او می‌گوید: «در آن زمان ما فقط دو روانپزشک و دو پرستار برای جمعیتی بیش از یک میلیون نفر بودیم و من فکر می‌کنم باید موارد خیلی بیشتر از اینها باشند.»
ارائه یک توضیح جامع‌تر با مشکلات زیادی همراه است. مطالعات متعدد نشان داده‌اند که هیکی‌کوموری به طور معمول بروز همزمان اختلالات روانپزشکی یا رشدی است که می‌تواند بر اساس نوع و شدت متفاوت باشد. و علل آن همچنین می‌تواند از تنش‌های کاری تا محرکه‌های خانواده به هم ریخته، متنوع باشند.
«بعضی از مردم ممکن است در نتیجه استفاده از تکنولوژی به انزوا کشیده شوند، اما تکنولوژی این نوع انزوا را سخت‌تر و شدیدتر می‌کند.»
آلن تئو، استادیار روانپزشکی می‌گوید: «یکی از دلایل جذابیت هیکی‌کوموری این است که برای آن یک توضیح مشخص وجود ندارد. عوامل بسیار زیادی باید در کنار هم وجود داشته باشند.»
یکی از عواملی که همواره مورد بحث است نقش تکنولوژی‌هایی مانند اینترنت، رسانه‌های اجتماعی و بازی‌های ویدئویی است که در حال حاضر منشا بحث‌های مداوم در تحقیقات مربوط به سلامت روان است. بسیاری از هیکی‌کوموری‌هایی که من با آنها صحبت کرده‌ام کاربران جدی اینترنت و بازی‌های ویدئویی بودند و مطالعات متعدد استفاده از تکنولوژی در سطح بالا را نشان داده‌اند، هرچند این یک قاعده کلی نیست و ماهیت این ارتباط هنوز نامشخص است.
در کره جنوبی هر کسی که حداقل سه ماه گوشه نشینی اختیار کند اویه‌تولی (Oiettolie) نامیده می‌شود و تحقیقی در سال ۲۰۱۳ در مورد ۴۳ اویه‌تولی نشان داد که تقریبا از هر ده نفر یک نفر معتاد به اینترنت است و بیش از ۵۰ درصد در معرض اعتیاد به اینترنت قرار داشتند.
تائه یونگ چوی روانپزشک و محقق دانشگاه کاتولیک دائه گو که مشغول چنین تحقیقاتی است بر این باور نیست که فناوری لزوما باعث خلوت‌گزینی می‌شود، اما بر این نظر است که می‌تواند آن را تقویت و عمیق‌تر کند. او می‌گوید: «بعضی از مردم ممکن است در نتیجه استفاده از تکنولوژی به انزوا کشیده شوند، اما تکنولوژی این نوع انزوا را سخت‌تر و شدیدتر می‌کند.»
در تحقیقی در سال ۲۰۱۸ بر روی موارد هیکی‌کوموری در بارسلونا، مالاگون آمور گفت که آنها تنها شاهد ۳۰ درصد اعتیاد به اینترنت بودند. اما متوجه این امر نیز شدند که جوانان بیشتر گرایش به چنین وضعی دارند – میانگین سن این ۱۹۰ نفر ۳۹ سال بود، در حالی که میانگین سن معتادان به اینترنت ۲۴ سال بود.
او می‌گوید: «در حال حاضر این مساله خیلی جدی‌ای نیست، اما من فکر می‌کنم در چند سال آینده در موارد انزوای اجتماعی در میان جوانان معتاد به اینترنت با مشکل بزرگی مواجه شویم.»
کاتو می‌گوید: تاثیر تکنولوژی می‌تواند نامحسوس‌تر هم باشد. او می‌گوید بازی‌های کامپیوتری ماهیت بازی را تغییر داده‌اند، زیرا کودکان به جای بازی در دنیای واقعی زمان بسیار زیادی را در محیط‌های مجازی کنترل پذیر صرف می‌کنند. در عین حال اینترنت، تلفن‌های هوشمند و رسانه‌های اجتماعی به جای تماس رو در رو تماس غیر مستقیم را جایگزین ساخته‌اند.
کاتو می‌گوید: «این روزها ارتباط با جامعه مستلزم تجربه کردن خطر نیست. هیچ ارتباط رودررویی با جامعه نیاز نیست. به سادگی می‌توان دکمه راه اندازی مجدد و یا بازگشت را فشار داد و با تلخی و ترس ناکامی مواجه نشد.» به عقیده او این امر برای رشد و پیشرفت کودکان مضر است، و انعطاف پذیری و تبحر آنها را در ایجاد روابط بین فردی کاهش می‌دهد. او می‌گوید ارتباط رودررو با جامعه شبیه قرار گرفتن در معرض آلودگی‌ها است با این هدف که سیستم ایمنی بدنتان تقویت شود.
«این روزها ارتباط با جامعه مستلزم تجربه کردن خطر نیست. هیچ ارتباط رودررویی با جامعه نیاز نیست. به سادگی می‌توان دکمه راه اندازی مجدد و یا بازگشت را فشار داد و با تلخی و ترس ناکامی مواجه نشد.» یک هیکی‌کوموری
در اتاق یوکایوکا بیماران می‌گویند آنها در فضای اینترنت راحت‌تر می‌توانند صحبت کنند. وقتی دلیلش را می‌پرسم، می‌گویند ناشناس بودن چنین امکانی را برایشان فراهم می‌کند. ایچیکای ۲۷ ساله می‌افزاید که او از این که می‌تواند همیشه طبق شرایط خودش تعامل برقرار کند، راضی است.
البته برخی نیز پذیرفته‌اند که این نوع ارتباطات محدویت‌هایی دارد. هیناتای ۳۲ ساله نگران ماهیت سطحی گفتگوی آنلاین و سهولت اجتناب از درگیری‌هاست. او می‌گوید: «ما همیشه سعی می‌کنیم با افرادی دوست شویم که نظرات مشابهی دارند و بتوانیم به راحتی اظهار نظر کنیم.»
چوی یکی دیگر از اعضای این گروه می‌گوید: «تکنولوژی نمی‌تواند به تنهایی عامل صددرصدی تشدید هیکی‌کوموری به عنوان یک پدیده جهانی باشد.» اما به عقیده او افزایش توانایی ما برای خرید، بازی و اجتماعی شدن بدون تعاملات دنیای واقعی می‌تواند انزوای اجتماعی را تشدید کند.
آلن تئو، استادیار روانپزشکی تئو بر این باور است که هنوز تحقیقات کافی برای ارتباط دادن این دو مقوله وجود ندارد. اما می‌گوید حس می‌کند که چنین ارتباطی وجود داشته باشد. او در تحقیقات متعدد آزمایشگاهی‌اش به این نتیجه رسیده که تماس رودررو، خواه به صورت حضوری و یا چت ویدئویی، در مقایسه با تماس تلفنی، ایمیل و رسانه‌های اجتماعی می‌تواند تا حدی باعث استرس و افسرگی شود.
او می‌گوید: «اگر تعاملات آنلاین جایگزین تعاملات رو در رو شوند فکر می‌کنم که تحقیقاتی که من و گروه‌های دیگر انجام داده‌ایم نشان می‌دهند که این مشکل حل ناشده است.»
خطوط ارتباطی
به هر حال مهم این است که وجهه تکنولوژی تخریب نشود. رسانه‌های اجتماعی یا ایمیل علل اصلی مشکلات سلامت روانی نیستند، آنها وسایل ارتباطی هستند که می‌توانند هم به صورت مثبت و هم منفی استفاده شوند.
به ویژه اینترنت پنجره‌ای به روی هیکیکوموریها باز کرده است. سال گذشته آلن تئو و پژوهشگران چینی از برنامه‌های رسانه‌ای اجتماعی مانند ویچت و ویبو برای تحقیق در مورد نوجوانان گوشه نشین استفاده کردند. این تحقیقات فقط ۷.۲۷ دلار (۵.۵۳ پوند) به ازای هر نفر از ۱۳۷ شرکت کننده هزینه داشت. یک پنجم این تعداد درجات مختلفی از گوشه نشینی اجتماعی را تجربه کرده بودند. این روش می‌تواند یک روش مقرون به صرفه برای دستیابی به موارد مخفی باشد.
ارتباطات رو به رشد فضاهای آنلاین و آفلاین همچنین می‌تواند راه‌هایی برای تسهیل بازگشت هیکی‌کوموری ها به زندگی روزمره ارائه دهد. در سال ۲۰۱۶ کاتو یک گزارش موردی در مورد بیماری ارائه داد که پس از نصب بازی پوکمن (Pokemon) شروع به بیرون رفتن هر روزه کرد.
این بازی استفاده از واقعیت افزوده برای جمع آوری موجودات دیجیتال با پرسه زنی در دنیای واقعی است. کاتو معتقد است این پلی است بین دنیای واقعی و مجازی که می‌تواند هیکیکوموریها را به بیرون رفتن از خانه‌هایشان تشویق کند و حتی برای مشاوران سلامت امکان برقراری تماس با آنها را راحت کند، به ویژه اگر این برنامه‌ها متناسب با نیازهای آنها باشند. کاتو می‌گوید به عنوان مثال می‌توان با کمی تغییر و تنظیم این نوع بازی را به ابزاری ارزشمند در مراکز پشتیبانی هیکی‌کوموری تبدیل کرد.
او همچنین با یک شرکت ژاپنی برای ساخت رباتی شروع به کار کرده که بتواند هیکیکوموریها را با روشی کنترل‌پذیر به برقراری تماس‌های اجتماعی برگرداند. محققان هنگ کنگی برای هدفی مشابه موفق به استفاده از سگ شده‌اند. او فکر می‌تواند که این موضوع می‌تواند الگوی خوبی باشد اما می‌افزاید: «ژاپنی‌ها ربات‌ها را بیشتر دوست دارند!»
همچنین ممکن است روش‌هایی با تکنولوژی ساده‌تر وجود داشته باشند که بتوان آنها را برای بهره برداری از ارتباط هیکی‌کوموری ها با تکنولوژی به کار برد. شینیچیرو ماتسوگاما، دانشجوی دکترای دانشکده پزشکی دانشگاه کیو (Keio) در توکیو که متخصص روانشناسی مثبت گرا است، یک مرکز غیرانتفاعی به نام انجمن توانایی برای برگرداندن و بهبود هیکیکوموریها راه اندازی کرده است. او با استفاده از اصول روانشناسی مثبت گرا، که به جای نقاط ضعف بر نقاط قوت تمرکز است، ۳۲ بیمار را آموزش می‌دهد. بیشتر مراجعین او معتاد به بازی‌های ویدئویی هستند، بنابراین صحبت‌ها عموما در مورد سبک‌های بازی و انگیزه‌هایی برای شناسایی نقاط قوت مانند کار گروهی، استراتژی یا رهبری است.
او می‌گوید: «بسیاری از مردم، حتی پدر و مادرها تصور می‌کنند که هیکیکوموریها هیچ کاری انجام نمی‌دهند. اما از نظر من آنها از طریق بازی‌های ویدئویی نقاط قوت خود را پرورش می‌دهند. من همیشه به آنها می گویم زمانی که در حال بازی هستید، توانایی‌هایی را پرورش می‌دهید که می‌توانند در حوزه‌های مختلف زندگی کاربرد داشته باشد.»
او می‌گوید تقویت این توانایی‌ها اعتماد به نفس را افزایش می‌دهد، و همچنین می‌تواند بهترین مسیر را برای ورود دوباره به جامعه در اختیار بیماران بگذارد. این رویکرد هنوز مورد ارزیابی علمی قرار نگرفته است اما او می‌گوید تقریبا ۸۰ درصد آنها گام اول را برای پیوستن دوباره به مدرسه، دانشگاه و یا آموزش‌های حرفه‌ای برداشته‌اند.
مشاوره از راه دور
کارشناسان معتقدند که جایگزینی برای تماس اجتماعی مستقیم و درمان‌های فشرده وجود ندارد. یوکو هوندا، روانپزشک بالینی که مدیر مرکز بهداشت و سلامت روانی شهر فوکوئوکا است می‌گوید دولت آنها را برای استفاده از رسانه‌های اجتماعی به منظور مشاوره از راه دور به هیکی‌کوموری ها تحت فشار گذاشته است ولی آنها مقاومت می‌کنند.
او می‌گوید: «یک توییت به تنهایی برای بیان اضطراب یا احساسات ما کافی نیست» هرچند او موافق است که این روش می‌تواند برای شناسایی بیماران جدید مفید باشد.
یک بخش اصلی راهبرد این کارشناسان برای درمان هر گونه اختلالات روانپزشکی، در کنار روان درمانی و تجویز دارو، آموزش خانواده‌ها برای رفع شرایط نامناسب محیط است. اتاق یوکایوکا یک پناهگاه امن برای کسانی است که در مسیر بهبودی‌شان با دیگرانی همچون خودشان دیدار داشته باشند و مهارت‌های اجتماعی تحلیل رفته‌شان را بازآموزی کنند. اما او می‌گوید که ماهیت متنوع این موارد درمان آنها را سخت می‌کند.
او می‌گوید: «ما امیدواریم که به تمام این هیکی‌کوموری ها حمایت‌های ویژه‌ای را ارائه دهیم. اما برای این منظور به نیروی کار و وقت زیادی نیاز داریم.»
این چیزی است که مالاگان آمور در تحقیق ۱۲ ماهه‌اش بر روی هیکی‌کوموری های بارسلونا به آن رسید. کسانی که تحت درمان فشرده‌تری در خانه یا در بیمارستان قرار گرفتند واکنش بسیار بهتری نشان دادند. خدمات ساده‌تر بیماران سرپایی اغلب منجر به ترک درمان و وخیم‌تر شدن انزوا می‌شد. او می‌گوید: «آنها بیماران بسیار حساس و آسیب پذیری هستند.»
این که آیا غرب باید برای سونامی چنین بیماری‌ای آماده شود یا خیر هنوز قطعی نیست. اما انزوای اجتماعی می‌تواند نشان دهنده وضعیت دیگری، از افسردگی تا PTSD (اختلال استرس پس از ضایعه)، باشد. به عقیده مالاگون آمور بنابراین غرب می‌تواند از تجربیات ژاپن در این زمینه بسیار چیزها فرا بگیرد.
آلن تئو امیدوار است که صرف نظر از تعداد این پدیده، تحقیقات هیکی‌کوموری درک ما را نسبت به اهمیت ارتباطات اجتماعی برای سلامت روحی و جسمی‌مان افزایش دهد.
او می‌گوید: «هنگامی که با پدر و مادر یک هیکی‌کوموری صحبت می‌کنم، برایم کاملا روشن است که انزوای اجتماعی باعث تاثیرات منفی زیادی می‌شود – که همچون موج از طریق فرد به خانواده و دیگران منتقل می‌شود. تا به حال در علم پزشکی به اختلالات اجتماعی و مشکلات در ارتباط با روابط اجتماعی، توجه کافی نداشته‌ایم. اکنون فکر می‌کنم که هیکی‌کوموری سبب شده تا توجه بیشتری به تنهایی کنیم و به این مسایل به عنوان مشکلات سلامتی نگاهی داشته باشیم. و این خیلی خوب است.»
ـــــــــــــــــــــــــــــــــــ
منبع: مجله بی‌بی‌سی (انگلیسی)
