افسانۀ شاه میداس یکی از نخستین داستان‌های جهان دربارۀ کیمیاگری‌ست. دیونیسوس، خدای یونانی، به میداسِ حریص فرصت داد که آرزویی کند، و میداس هم آرزو کرد به هر چه دست می‌زند، طلا شود. متاسفانه میداس خیلی زود فهمید که این عطیه درواقع یک نفرین است، چون دیگر نمی‌توانست از خیلی لذت‌های زندگی واقعی بهره‌مند شود ـــ او دیگر نمی‌توانست طعم لذیذ غذا و شراب را بچشد، یا عزیزانش را در آغوش بکشد.
البته افسانۀ میداس برای این درست شد تا مردم را از بندگیِ هوا و هوس برحذر دارد، اما درعین‌حال بازتابی از شیفتگیِ انسان نسبت به طلاست. این فلزِ وسوسه‌انگیز از هزاران سال پیش (دست‌کم از دوران مصریان باستان) انسان‌ها را مفتون خود کرده است، و قرن‌ها واحد پولیِ بسیاری از تمدن‌ها بوده است. ارزش بالای طلا ناشی از کمیابی، پایداریِ شیمیایی، و زیباییِ آن است؛ همین خواص باعث شده تا این اغواگرِ وسوسه‌انگیز در ساخت سکه‌ها و کلیساها، و حتی در بدن انسان مورد استفاده قرار گیرد.
اما به‌رغمِ این‌که در طول تاریخ، طلا بارها از زمین استخراج شده است، بهترین تخمین‌ها می‌گوید که تا امروز فقط ۱۹۰ هزار تُن از این فلز گرانبها استخراج شده است؛ شاید تعجب کنید، ولی این مقدار را می‌توان در مکعبی با طول و عرض و ارتفاعِ تقریبا ۲۰ متر جای داد (و احتمالا به همین دلیل است که طلا هرچه کمتر به‌عنوان پشتوانۀ پول مطرح می‌شود).
البته صنعتِ جوهراتِ تجملی کماکان برپایۀ طلا استوار است و طی سال‌های اخیر، در تولید لوازم الکترونیکِ مدرن هم اهمیتی کلیدی یافته است. طلا در ساخت بسیاری از دستگاه‌هایی که دوست‌شان داریم، مثل گوشی‌های موبایل، تبلت‌ها و لپ‌تاپ‌ها کاربرد دارد. این به‌خاطر خواص الکتریکیِ فوق‌العاده عالیِ طلا و مقاومتش دربرابر خوردگی است که هیچ فلز دیگری با آن برابری نمی‌کند. اما تولید فقط ۴۰ گوشی موبایل، تقریبا یک گرم طلا نیاز دارد، که تقریبا معادل استخراجِ یک تن سنگ معدن است. باتوجه به این‌که تولید لوازم الکترونیکْ مدام رو به افزایش است و موجودیِ طلای جهان محدود و رو به کاهش، ما چه‌طور می‌توانیم در سال‌های آینده، زنجیرۀ تامین این فلز گرانبها را حفظ کنیم؟
یکی از راه‌حل‌ها می‌تواند بازیافتِ زباله‌های الکترونیک باشد ـــ فرایندی که معمولا به آن استخراجِ شهری می‌گویند. باتوجه به این‌که یک تُن لپ‌تاپِ بازیافتی می‌تواند ۴۰ تا ۸۰۰ بار بیشتر از یک تُن سنگ معدنْ طلا در خود داشته باشد، پس معقول نیست که این فلز گرانبها را دوباره در خاک‌چال‌ها [گورستانِ زباله‌ها] دفن کرد. علی‌رغم این، و این واقعیت که استخراج شهری هر روز مقرون‌به‌صرفه‌تر می‌شود، فعلا فقط ۲۰ درصد از کل زباله‌های الکترونیک بازیافت می‌شود.
ارزش بالای طلا ناشی از کمیابی، پایداریِ شیمیایی، و زیباییِ آن است؛ همین خواص باعث شده تا این فلز گرانبها در ساخت سکه‌ها و کلیساها، و حتی در بدن انسان مورد استفاده قرار گیرد.
سال ۲۰۱۷، در گزارشِ نظارت بر زبالۀ الکترونیک [که با همکاریِ دانشگاهِ سازمان ملل تهیه می‌شود] تخمین زده شده است که تا پایان سال ۲۰۲۱ زباله‌های الکترونیک به بیش از ۵۰ میلیون تن خواهد رسید. باتوجه به این اعداد، تخمین زده می‌شود که ارزش طلای موجود در زباله‌های ما، بیش از ۱۱ میلیارد دلار باشد. به‌علاوه، تعداد زیادی از فلزات گرانبهای دیگر هم در این زباله‌ها وجود دارند، مثل نقره، مس و پلاتین، که درمجموع ارزشِ زباله‌های ما را از این هم بیشتر می‌کند. بنابراین، باتوجه به اهمیت اقتصادی و تکنولوژیک آن، زمانش فرا رسیده است که تصمیم بگیریم آیا منابعِ دیگرِ طلا هم ـــ که هنوز از دوامِ آن‌ها مطمئن نیستیم ـــ در آینده قابل بهره‌برداری هستند یا خیر.
اما استخراج طلا در آینده واقعا چه شکلی خواهد بود؟ مثلا، به‌خاطرِ مصرفِ فزایندۀ طلا در صنایع مختلف، شاهد وجودِ این فلز در شبکۀ فاضلاب در سراسر دنیا خواهیم بود. ضمنا علاوه‌بر شبکۀ فاضلاب، در آب‌های شیرین مثل رودخانه‌ها، و آب‌های شور هم، مقادیر ناچیزی از طلا را خواهیم یافت. درواقع، اوایل قرن نوزدهم ادوارد سانستات شیمی‌دانِ بریتانیایی، کشف کرد که در آبِ دریا طلا وجود دارد؛ از آن زمان، خیلی‌ها رویای استخراج طلا از دریا را در سر داشته‌اند، اما تا امروز همۀ تلاش‌ها شکست خورده است. دلیلش این است که هنوز هیچ فرایند مناسبی یافت نشده که بتواند طلا را از محلول‌هایی با این رقت به‌خوبی استخراج کند.
ضمنا هرچند بیش از ۲۰ میلیون تن طلای قابل استخراج در اقیانوس‌های دنیا وجود دارد، این مقدار طلا درمقایسه با فلزات دیگرِ موجود در اقیانوس‌ها ناچیز است. درواقع از هر ۱۰۰ میلیون تُن آبِ شور، فقط می‌توان یک گرم طلا استخراج کرد.
شاه میداس برای کسبِ آسانِ طلا، به خدایان متوسل شد، اما کیمیاگرانِ مدرن برای تحقق این رویای باستانی، از نبوغ خودشان استفاده می‌کنند.
به‌هرحال، این واقعیت که دریاهای ما سرشار از این فلز ارزشمند است، دانشمندان زیادی را در سراسر دنیا تشویق به پیگیری این موضوع کرده، اما هنوز هیچ تکنولوژی‌ای نتوانسته در چنین محیط‌های پیچیده‌ایْ عملکردِ مناسبی از خود نشان دهد. این کمبودها توجهِ شیمی‌دان‌های زیادی را به خود جلب کرده است: من با همکاری دوستانم در موسسۀ فناوری فدرال سوئیس در شهر لوزان، موادِ اسفنجیِ جدیدی طراحی کرده‌ایم که دارای حفره‌هایی میکروسکوپی هستند و می‌توانند از بعضی از پیچیده‌ترین مخلوط‌های مایعِ موجود در دنیا، به‌طور گزینشی طلا را استخراج و تغلیظ کنند. چنین اسفنجی می‌تواند سریعا (طی دو دقیقه) طلا را از فاضلاب‌های صنعتیِ سوئیس، و آب‌های رودخانه‌ای یا محلول‌های دیگر استخراج کند. این اسفنج‌ها نرخ بی‌سابقه‌ای در استخراج طلا دارند، چون می‌توانند یک گرم طلا را در یک گرم اسفنجْ فشرده کنند. ضمنا با توجه به این که این اسفنج مشخصا طلا را بر دیگر فلزات ترجیح می‌دهد، طلای استخراج‌شده به این روش، درجۀ خلوصِ بسیار بالایی دارد: یعنی ۲۳.۹ قیراط. این بالاترین درجۀ خلوصی‌ست که در این‌گونه فرایندهای استخراج مشاهده شده است.
شاه میداس برای کسبِ آسانِ طلا، به خدایان متوسل شد، اما کیمیاگرانِ مدرن برای تحقق این رویای باستانی، از نبوغ خودشان استفاده می‌کنند. این قوۀ ابتکار، ممکن است نهایتا منتج‌به تولید فناوری‌های سازگار با محیط‌زیست و مقرون‌به‌صرفه برای استخراج طلا از محل‌هایی باورنکردنی شود. درعین‌حال باید حواس‌مان باشد که بندۀ هوس‌های‌مان نشویم. به‌هرحال، هرچیزی که برق می‌زند، طلا نیست!
